Witaj Tomaszu!
Do informacji podanych przez pana Władysława Moskala dołożę moje „trzy grosze”. Te grosze to moje subiektywne spojrzenie na genezę nazwiska Jakrzewski, Jakszewski. Raczej będą to hipotezy. Jak zapewne wiesz hipotezy podlegają weryfikacji. Sprawdzenie moich tez pozostawiam Tobie, jeśli uznasz moje rozważania za dość wiarygodne.
Rozważania o etymologii nazwiska Jakrzewski, Jakszewski.
Pytasz o etymologię nazwiska Jakrzewski oraz Jakszewski. Zaproponuję Ci moje spojrzenie na genezę wspomnianych nazwisk. Bo jak mówił profesor Kazimierz Rymut „By w sposób prawidłowy podać genezę konkretnego nazwiska, trzeba by śledzić historię danej rodziny. Tak samo brzmiące dzisiejsze nazwiska dwu rodzin mogą mieć bowiem dwie różne genezy”. Natomiast, profesor Aleksander Brückner wielokrotnie pisał, że „my dziś nie rozumiemy znaczenia różnych słów używanych dawniej”.
Moim zdaniem miano Jakrzewski i Jakszewski jest sufiksalną nazwą osobową, która mogła powstać na dwa różne sposoby. Pierwszy z nich polegała na dodaniu przyrostka -ski do podstawy Jakrzew- albo Jakszew-. Można to przedstawić w następujący sposób:
• Jakrzew + ski = Jakrzewski,
• Jakszew + ski = Jakszewski.
Drugi sposób polega na przyłączeniu formatu -ewski do rdzenia Jakrz- lub Jaksz-. W tym przypadku schemat byłby następujący:
• Jakrz + ewski = Jakrzewski,
• Jaksz + ewski = Jakszewski.
Prosty przyrostek -ski, -cki należy do najbardziej produktywnych sufiksów tworzących nazwy odmiejscowe. Rzadziej odmiejscowe nazwy osobowe tworzą złożone formaty typu: -ow-ski, -ew-ski, -in(ń)-ski, -yn(ń)-ski, -en(ń)-ski, -an(ń)-ski, -a-cki, -e-cki, -i-cki, -dz-cki. Z komponowanymi przyrostkami jest pewien kłopot, który wynika z ich złożenia z dwóch elementów. I tak, na przykład złożony sufiks -ewski składa się z przyrostka -ew- i -ski [ -ew-ski ] przy czym format -ew może być częścią składową rdzenia nazwy a tym samym nie być częścią złożonego sufiksu -(ew)-ski. Zawsze trzeba pamiętać o takiej możliwości przy rozpatrywaniu etymologii nazwisk gdzie pojawiają się złożone sufiksy. Złożony przyrostek -ewski wyodrębnił się w nazwiskach, utworzonych od nazw miejscowych z przyrostkiem dzierżawczym -ew, który występował w słowiańszczyźnie po spółgłoskach miękkich, podczas gdy po spółgłoskach twardych występował format -ow. Przykładami takich odmiejscowych nazwisk mogą być miana typu: Bodzan+ow-ski, Janusz+ew-ski, Bronisz+ew-ski. Zdaniem profesora Stanisława Rosponda Historia przyrostka -ski sięga gdzieś XIII wieku. Format -ski, -cki tworzył nazwiska odmiejscowe przymiotnikowe – zwane syntetycznymi. Wcześniej używano form analitycznych z przyimkiem „z”, na przykład Bodzan z Bodzanowa [ Bozdan z Bodzanowa = Bodzan Bodzanowski – w tym przypadku wieś nosi nazwę Bodzanów ]. Miana z tymi sufiksami wskazują na pochodzenie człowieka z danej miejscowości i/lub na jej posiadanie. W przypadku szlachcica nazwisko zakończone wspomnianymi przyrostkami byłoby mianem posesywnym, które wskazuje, iż jego nosiciel jest właścicielem wsi o nazwie wskazanej w rdzeniu tej nazwy osobowej i jako takie pierwotnie należały do szlachty – posesjonatów, na przykład Pepłowski herbu Szeliga od nazwy wsi Pepłowo. Natomiast, gdy nazwisko dotyczy chłopa ewentualnie mieszczanina to miano mówi nam, że taka osoba pochodziła lub/i mieszkała a niekiedy i urodziła się w miejscowości o nazwie zawartej w temacie nazwiska i związana jest z przesiedleniem takiej osoby w inne miejsce, na przykład Zakrzewski mógł pochodzić z Zakrzewa [ wieś Zakrzew ]. Format -ski odznaczał się nieograniczoną produktywnością, łączył się z toponimami zarówno zakończonymi przyrostkami, jak i bezsufiksalnymi nazwami miejscowymi. Z uwagi na tą cechę łączył się też z łatwością z apelatywami [ nazwami pospolitymi ], ale również z imionami. Przyrostek -ski miał też i inną funkcję, to jest funkcję patronimiczną – tworzył nazwiska odojcowskie.
Odmiejscowe nazwy osobowe zakończone przyrostkami -owski, -ewski najczęściej pochodzą od nazw miejscowych zakończonych sufiksami -ów, -owa, -owo i -ew, -ewa, pochodzić także mogą od nazw miejscowych na -owice, -ewice. Przyjmując, że nazwisko Jakszewski jest mianem odmiejscowym to w grę mogą hipotetycznie wchodzić takie miejscowości jak: Jakszew, Jakszewa, Jakszewice. Niestety nigdzie nie znalazłem wspomnianych miejscowości w różnych historycznych wykazach. Można też wziąć pod uwagę też miejscowość Jaksza w byłym powiecie pińskim, zobacz Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, redakcja F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880, tom III strona 379, oraz Jaksze w byłym powiecie kowieńskim, zobacz Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, redakcja F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, tom XV część 1 strona 628.
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geogra ... om_III/379
http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geogra ... V_cz.1/628
Drugą niemniej ważną funkcją przyrostka -ewski było tworzenie osobowych nazw odimiennych. Było to związane ze zmianą pierwotnego znaczenia sufiksu -ski, -cki [ oraz rozszerzonych typu: -owski, -ewski, -iński, -yński, -eński ], to jest tworzenie przymiotnikowych odmiejscowych nazw osobowych, na typowo strukturalne, które tworzyły miana od podstaw odapelatywnych lub/i odimiennych. Nazwiska na -ski, -cki tworzyły pierwotnie odmiejscowe nazwiska szlacheckie. Takie miana w społeczeństwie polskim były uważane za lepsze, bardziej dostojne czy nobliwe, miały wyższą rangą społeczną oraz uważane były za typowo polskie. Takie poczucie sprawiało, że były tworzone nazwy osobowe na wzór i podobieństwo odmiejscowych nazwisk szlacheckich. W mojej ocenie nazwisko Jakszewski oraz Jakrzewski z dużą dozą prawdopodobieństwa mogły zostać utworzone od odimiennej podstawy z przyrostkiem -ewski, według wspomnianego wcześniej wzoru [ to jest -ew- po spółgłoskach fonetycznie lub historycznie miękkich ]. Do historycznie miękkich spółgłosek należy -sz. Na potwierdzenie takiego stanu rzeczy niech posłużą takie miana jak: Pietruszewski < Pietrusz, Piotr; Matuszewski < Matusz; Janiszewski < Janisz; Boguszewski < Bogusz; Jaroszewski < Jarosz; Staniszewski < Stanisz; Mikoszewski < Mikosz. Moim zdaniem w ten schemat wpisuje się nazwa osobowa Jakszewski, która najprawdopodobniej wywodzi się od imienia Jaksz [ Jaksza ]. Według mnie Jaksz to sufiksalna staropolska forma skróconego imienia Jak, która powstała poprzez dodanie spieszczającego [ zdrobniającego ] sufiksu -sz [ Jak + sz = Jaksz ]. Staropolskie imię Jak pochodzi od chrześcijańskiego imienia Jakub. Zatem, imię Jaksz jest hipokorystykum imienia Jakub.
Hipokorystykum to wyraz pieszczotliwy, świadczący o czułości mówiącego, sympatii i aprobacie, zwykle w formie zdrobniałej, i który utworzony został przy pomocy odpowiedniego przyrostka.
W zasadzie pytasz o genezę nazwiska Jakrzewski. Otóż nazwa osobowa Jakrzewski jest w mojej ocenie zdeformowanym mianem Jakszewski. Zatem, Jakrzewski = Jakszewski. Tak więc pierwotnym, tym poprawnym nazwiskiem z dużą dozą prawdopodobieństwa graniczącego z pewnością jest nazwa osobowa Jakszewski. Uważam, że nazwisko Jakrzewski zostało zapisane ze słuchu i nastąpiła zamiana znaków głosek o podobnym brzmieniu „sz” na „rz”, albo osoba zapisująca nazwisko w dokumencie nie znała dokładnie ortografii. I takim sposobem powstały takie nazwiska jak: Jakrz, Jakrza, Jakrzewski, Jakrzyk, Jakrzyński, których poprawnymi odpowiednikami powinny być takie formy jak: Jaksz, Jaksza, Jakszewski, Jakszyk, Jakszyński.
Tomaszu, to tylko moja hipoteza, raczej rozważania o ewentualnej etymologii nazwiska Jakrzewski. Dodam, iż w mojej ocenie tylko wszechstronna kwerenda różnych źródeł, w tym dokumentów historycznych oraz kwerenda genealogiczna może, choć nie musi, odpowiedzieć na pytanie od kogo, od czego, w jaki sposób oraz kiedy powstało konkretne nazwisko i rozwiać różne dylematy odnoszące się do pochodzenia społecznego i etnicznego osób noszących nazwisko Jakrzewski [ Jakszewski ].
Mam nadzieję, że moje rozważania i hipotezy pomogą Ci w dalszych badaniach nad historią i genealogią rodziny o nazwisku Jakrzewski.
Pozdrawiam – Roman.
PS.
Stanisław Urbańczyk w artykule pt. Jaksa, który został zamieszczony w Słowniku Starożytności Słowiańskich [ Wrocław, 1964 ] w tom II na stronie 309 pisze, że imię Jaksa jest zapewne zniekształconą formą imienia Jakub. Występowało ono w wielu formach: Jaxa, Jaksza, Jacsa, Jaxo, Jacza, Jaczo, Jaza. W wieku XVII pojawia się jako Aiax i Jazo.
Mnogość wariantów zapisu nie ułatwia rozwiązania: Iaczon, Iazko, Iazco, Iacxo, Iaxa, Iacza, Iaczo, Iakza. Część autorów zbyt literalnie trzymając się jednej z form jego zapisu [ Iacza należałoby jednak odczytywać jako Jakza ] opowiada się za Jacza będącym skróceniem od Jaczemir, Jaczewoj, od psł. *jakъ(jь) "silny, mocny", porównaj scs. jačajь "znakomitszy, mocniejszy", część za wariantem imion Jazon, Jacek [ Jacko ], jednak najprawdopodobniejszy wariant fonetyczny sugeruje bliskość do Jaks(z), Jaks(z)a, Jaks(z)o będących staropolskimi wariantami chrześcijańskiego imienia Jakub [ za: Aleksandra Cieślikowa, Janina Szymowa, Kazimierz Rymut: Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 1: odapelatywne nazwy osobowe; Kraków 2000, strona 92.
Aleksandra Cieślikowa (pod red.): Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Część 7: Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii; Kraków 2002, strona 275 ].
Tomaszu, w swoim poście między innymi napisałeś: „Rozkład geograficzny nazwiska wskazuje na Polskę zachodnią, więc może jest to spolszczone niemieckie Jaksch?”. Nazwa osobowa Jaksch na pierwszy rzut oka wygląda na niemieckie miano z uwagi na zakończenie grupą znaków ‘sch’. W języku niemieckich znaki ‘sch’ wymawia się jak nasze ‘sz’. W takim razie nazwisko to brzmi Jaksz. Wśród niemieckich nazwisk występuje miano Jokisch. W takim razie nazwisko to brzmi Jokisz. Według Deusche Nachnamen: „Weitere Namen mit Bezug Jacob... Jockisch, Jokisch – ( Jokisch 1435 ) – westslawische Koseform”. Po polsku brzmi to mniej więcej tak: Dalsze imiona związane z Jakubem … Jockisch, Jokisch – ( Jokisch 1435 ) – zachodniosłowiańska forma. Wynika z tego, że nazwisko zapisane po graficzną formą Jokisch na obszarze Niemiec znane jest od około roku 1435 i uważane jest za imię, później nazwisko, pochodzące z kręgu zachodnich Słowian, które jest inną formą imienia Jakub. Do zachodnich Słowian należą też Polacy. W języku polskim występowało imię, później też i nazwisko, Jokisz. Miano Jokisz pochodzi od imion na Jak, na przykład Jakub, Jakim [ Joachim ]. W okresie staropolskim dość często spotykane było skrócone imię Jak, które pochodzi od chrześcijańskiego imienia Jakób [ obecnie Jakub ]. W nazwie osobowej Jokisz można wyodrębnić sufiks -isz, który należy do grupy zdrobniających przyrostków. Spółgłoska ‘sz’, od schyłku średniowiecza wymawiana jest twardo i wskazywała na formę zdrobniałą. Przykłady to: Pab–isz < Pabian, Fabian; Bron– isz < Brodzisław; Grab–isz < Grab ‘grab, grabić’. Tak więc Jokisz to zdrobniałe [ spieszczone ] imię pochodzące od skróconego imienia Jak a ono od imienia Jakub. Spółgłoska ‘sz’, od schyłku średniowiecza wymawiana jest twardo i wskazywała na formę zdrobniałą.
W mojej ocenie nazwa osobowa Jaksch to zniemczona forma polskiej nazwy osobowej Jaksz.
Roman.
