Pochodzenie nazwisk Tyrc, Tyrcz, Tyrczyk i Tyrczyński.
: ndz 21 mar 2021, 12:10
Władysławie, pięknie dziękuję za takie obszerne informacje!
Pozdrawiam
Michał
Pozdrawiam
Michał
Łukaszu, dobry wieczór.
22 czerwca 2020 roku na forum pytałeś o etymologię nazwiska Gierasiński pisząc w swoim poście: „Witam, czy któryś z forumowiczów mógłby powiedzieć kilka słów na temat etymologii nazwiska Gierasiński?”. W tym samym dniu pani Ewa Szczodruch podała genezę tego nazwiska za profesorem Kazimierzem Rymutem [ Nazwiska Polaków. Słownik historyczno – etymologiczny, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 1999 ]:
„Gierasiński - od ukraińskiego imienia Harasym, to od Gierasimos, od geras 'cześć, przywilej, zaszczyt' + przyrostek imos.”.
Rozważania o etymologii nazwiska Gierasiński i Gierasieński, Gierasienski.
Nazwisko Gierasiński.
Nazwa osobowa Gierasiński mogła przypuszczalnie powstać na skutek dodania do tematu słowotwórczego Gieras- przyrostka -iński [ Gieras- + -iński = Gierasiński ]. Zatem, miano Gierasiński jest nazwiskiem derywowanym sufiksalnie. W przypadku formatu -iński, który jest rozszerzeniem przyrostka -ski, należy wziąć też pod uwagę możliwość, iż cząstka -iń- nie stanowi części składowej sufiksu -iński tylko jest integralną częścią tematu słowotwórczego nazwiska. W tym przypadku nazwisko to byłoby derywowane przyrostkiem -ski [ Gierasin- + -ski = Gierasiński ].
Początkowo nazwiska zakończone przyrostkiem -ski były oparte na przynależności danej osoby do danego miejsca [ miejscowości ]. Wskazywało to na posiadanie danej miejscowości przez konkretnego człowieka albo na pochodzenie jego z tej miejscowości. W przypadku szlachty format -ski miał charakter posesywny [ własnościowy ] i pierwotnie mówił, że konkretny szlachcic [ rycerz ] był właścicielem [ częściowym właścicielem ] danej miejscowości. Początkowo tylko osoba pochodzenia szlacheckiego mogła posiadać na własność ziemię, wieś, osadę albo miasto. Inne stany [ mieszczański, chłopski ] nie miały takiego przywileju. Tak więc, pierwotnie odmiejscowe nazwiska na -ski przynależały tylko do szlachty. Na przykład, Jan, który był właścicielem wsi o nazwie Skolimów nazywał się Skolimowski. To nazwisko wskazywało, że posiadał on wieś o nazwie Skolimów. Początkowo odmiejscowe nazwiska szlacheckie nie były dane raz na zawsze. Ten sam Jan Skolimowski gdy kupił inną wieś, która nosiła nazwę, na przykład Miszewo, mógł stać się Janem Miszewskim. Ważniejszym dla owego Jana był jego majątek niż stały sposób identyfikowania. Taki sposób przyjmowania nazwiska czasami prowadził do tego, że ojciec i syn jego mieli różne nazwiska bo każdy z nich był właścicielem innej wsi o innej nazwie.
Zatem, nazwiska na -ski związane były z rycerstwem, ze szlachtą, to jest ze stanem, który posiadał własność ziemską. Tak więc, nazwiska z tym sufiksem bardzo rozpowszechniły się w warstwie szlacheckiej i stały się typem dominującym na obszarze całej Polski. Profesor Jan Stanisław Bystroń w swojej monografii pt. Nazwiska Polskie, która ukazała się we Lwowie w roku 1927 na stronie 75 stwierdził, że nazwiska na -ski w Polsce ustaliły się jako „polskie” i „szlacheckie”.
Z biegiem czasu format -ski powoli tracił funkcję posesywności. Stawał się przyrostkiem, który mówił o tym, że dana osoba pochodziła albo mieszkała w konkretniej miejscowości. Na przykład, Roman, który mieszkał we wsi o nazwie Kozłów mógł stać się Kozłowskim. Kozłowskim mogła zostać też nazwana osoba, która w nowym miejscu zamieszkania została tak nazwana przez innych bo pochodziła z Kozłowa. Tego typu nazwiska też są odmiejscowymi nazwami osobowymi, ale nie szlacheckimi – wskazywały one tylko skąd konkretna osoba mogła pochodzić.
W dalszej kolejności nazwiska z formatem -ski zaczęły przyjmować też osoby pochodzące z niższych warstw społecznych [ mieszczanie, chłopi ]. Osoby te spostrzegły, że nazwiska zakończone na -ski nosiła szlachta. Tak więc, były one odbierane jako Polskie i szlacheckie, a zatem jako godniejsze. Stały się one powodem do dumy dla tych, którzy je noszą, a celem pożądania dla innych. Taki stan rzeczy spowodował, że mieszczanie i chłopi zaczęli przekształcać swoje dotychczasowe miana na nazwiska typu szlacheckiego bo były one według nich uważane za lepsze. Tak, ktoś kto nosił wcześniej miano Sikora, w jakimś momencie w dokumentach zaczął być nazywany Sikorskim a Żebo stawał się Żebroskim, Maciej był nazywany Maciejskim.
Zatem, dotychczasowe nazwy osobowe typu: Sikora, Żebro, Maciej zostały odpowiednio przekształcane w niby struktury szlacheckie za pomocą przyrostka -ski. Tak utworzone nazwiska nie pochodziły już od nazwy miejscowości – stały się one tak zwanymi nazwiskami modelowymi. Natomiast format -ski stał się strukturalnym przyrostkiem nazwiskotwórczym wraz ze swoimi formami złożonymi.
Taki stan rzeczy spowodował, że dziś jest niełatwo ustalić, czy osoba nosząca nazwiska zakończone przyrostkiem -ski jest pochodzenia szlacheckiego, czy też nie jest z pochodzenia szlachcicem.
Przyjmując, że nazwisko Gierasiński jest odmiejscową nazwą osobową to z jakimś prawdopodobieństwem mogło zostać utworzone od nazwy miejscowej typu Gierasin, Gierasino, Gierasiny. Tabela miast, wsi, osad (…) Królestwa Polskiego z roku 1827 oraz Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydawany w latach 1880 – 1902 nie wymienia nazwy miejscowej typu Gierasin, Gierasino, Gierasiny.
Zatem, nazwa osobowa Gierasiński jest derywowana formatem -iński. Sufiks -iński jest złożonym przyrostkiem, pochodnym formatu -ski. Tworzył on rzadko nazwy osobowe od nazw miejscowych. A jak to się ma do nazwiska Gierasiński? Część formacji nazwiskowych powstałych od nazw miejscowych przy pomocy formantu -ski to formacje dezintegralnie pochodne, powstałe przez odrzucenie przyrostków patronimicznych -ice, -ic i dodanie do rdzenia nazwy sufiksu -iński; na przykład Boruciński > wieś Borucice, wieś Borucic. W takim razie nazwami miejscowymi, które by tworzyły nazwisko Gierasiński byłyby miejsca o nazwie typu Gierasice albo Gierasic. Wspomniana tabela oraz słownik też nie odnotował takich nazw miejscowych.
Tak więc, z dużym prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością nazwisko Gierasiński nie jest mianem odmiejscowym. W takim razie nazwa osobowa Gierasiński jest nazwiskiem modelowym, które zostało utworzone przy pomocy strukturalnego przyrostka -iński od podstawy Gieras- na wzór i podobieństwo nazwisk odmiejscowych typu szlacheckiego albo nieszlacheckiego.
Temat Gieras jest też derywatem, który powstał poprzez dodanie sufiksu -as do rdzenia Gier- [ Gier- + -as = Gieras ]. Format -as w polskiej antroponimii był używany do tworzenia polskich nazw osobowych pochodzących od imion [ w tym i chrześcijańskich ], albo w mianach odapelatywnych, to jest w przezwiskach, też gwarowych, na przykład: Szarłas [ od szarłat ], Bialas/Białas [ od biały – człowiek, który posiada białą skórę ], Brudas [ od brudny ], Banias [ od bania ‘ duża głowa’ – człowiek z dużą głową ], Golas/Gołas [ od goły – człowiek, który nie posiada majątku ], Jąkas [ od jąkać się – jąkała, człowiek, który się jąka ] i tak dalej. W takim razie Gieras to nazwa osobowa, która może pochodzić od imienia, w tym i od imienia chrześcijańskiego albo przezwiska powstałego od apelatywu [ wyrazu pospolitego ].
Profesor Rymut uważał, że nazwisko „Gierasiński pochodzi od ukraińskiego imienia Harasym, które wywodzi się od imienia greckiego Gerásimos. Imię Gerásimos złożone jest z tematu rzeczownika géras 'dar zaszczytny, przywilej' i formantu -imos. Rzymianie przejęli je jako Gerasimus. W Polsce notowane przede wszystkim na Rusi od XV wieku w formach: Gerasym, Harasym, Arasym. W języku bułgarskim imię brzmi Gerasim, w rosyjskim Gerasim, ukraińskim Harasym, w białoruskim Gierasim Od imienia Harasym pochodzi nazwisko Harasymowicz, Harasimowicz, Harasimiuk a od Gierasym miano Gierasymowicz, Gierasiomowicz, Gierasimiuk.
Jest też imię Gerazym, które jest imieniem męskim pochodzenia greckiego, pochodzące od słowa γερας, które oznacza "stary" lub "godny". Jego patronem jest św. Gerazym, mnich żyjący w V wieku. Imię to na gruncie wschodniosłowiańskim brzmiało Harasym; pochodzą od niego liczne znane w Polsce nazwiska. W języku rosyjskim imię to brzmi Герасим [ Gierasim ]. Imię Gerazym jest też utożsamiane z imieniem Gerásimos.
Jest też wschodniosłowiańskie imię Gieras, które pochodzi od pełnego cerkiewnego imienia Gierasim [ zobacz Michał Mordoń: Chrześcijańskie dziedzictwo imiennicze utrwalone w nazwiskach mieszkańców Bielska Podlaskiego, Hajnówki i Siemiatycz, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 2019, strona 115 ]. Wschodniosłowiańskie imię Giaras, pochodzące od pełnego imienia Gierasim, jest imieniem chrześcijańskim notowanych w kalendarzu rusko – bizantyjskim.
Zakładając, że tematem słowotwórczym nazwiska Gierasiński jest wschodniosłowiańskie imię Gieras, to nazwa osobowa Gierasiński byłaby hybrydą językową rusko – polską.
Jak wspomniałem przyrostek -as w polskiej antroponimii był używany też do tworzenia odapelatywnych nazw osobowych, to jest w przezwiskach, też gwarowych. Zakładając, że nazwisko Gieras jest odapelatywną nazwą osobową, która pochodzi od przezwiska Gieras to motywatorem tej nazwy może być wyraz pospolity:
• gira, giyra, giera: 1. powszechnie ‘noga’; 2. rubasznie ‘golonka’. Apelatyw gira, giera, gitra, gera, gyra wystepuje w gwarze cieszyńskiej, w gwarze śląskiej, w gwarze małopolskiej, w gwarze mazowieckiej, w gwarze pałuckiej, w gwarze wielkopolskiej w znaczeniu ‘duża niezgrabna noga’,
• gira: odważnik, wielki odważnik, wielkie ciężary do wagi – z języka rosyjskiego гиря ‘odważnik, ciężarek’,
• giry [ liczba mnoga ]: wielkie wagi,
• giry: płaty skóry garbowanej do chomąt krakowskich, zwykle czerwone.
Tak więc, z jakimś prawdopodobieństwem nazwisko Gierasiński jest modelową i strukturalną nazwą osobową, która została utworzona za pomocą przyrostka -iński od imienia Gieras albo od nazwiska Gieras będącego pochodną przezwiska Gieras w znaczeniu opisanym przeze mnie wyżej.
Nazwisko Gierasieński / Gierasienski.
Nazwisko Gierasieński / Gierasienki jest obocznością nazwiska Gierasieński / Gierasinski. Można też stwierdzić, że nazwa osobowa Gierasiński / Gierasinski jest obocznością miana Gierasieński / Gierasienski. Jedyna różnica między tymi nazwiskami jest taka, że w jednym zastosowano przyrostek -iński a w drugim -eński. Oba sufiksy są rozszerzeniem prostego przyrostka -ski i tworzą sufiksalne nazwiska. Pierwotnie tworzyły one nazwiska posesywne, tak zwane nazwiska szlacheckie. Z czasem znaczenie sufiksu -ski i jego form złożonych zmieniało się. Zmiany te doprowadziły do tego, że formaty te stały się strukturalnymi przyrostkami tworzącymi nazwiska modelowe na wzór i podobieństwo nazwisk typu szlacheckiego i nieszlacheckiego.
Dr Aneta Majkowska pisała: „Formant -ski bywa rozszerzany i przybiera postać: -i/yński, -e/ański: Łoziński, Przezmiński, Zygliński, Działyński, Pruszyński; Brucheński, Domański, Siumlański. Zaopatrywanie nazwisk w te formanty wynika w części z budowy słowotwórczej ich podstaw, ale w większości brak tu ścisłych reguł. Zwykle występowanie oboczności -iński// -eński tłumaczy się wpływem czynników fonetycznych, tj. oddziaływaniem nosowej półotwartej spółgłoski -ń- na poprzedzające ją samogłoski: i/y, e, co w okresie występowania tzw. samogłosek ścieśnionych (pochylonych) było tym bardziej istotne. Wśród tych nazwisk zdecydowanie liczniejsze są formacje z formantami -i/yński (7,77%), co potwierdza tezę o wtórności (w wyniku upodobnień fonetycznych) formantu -eński (3,88%). Do dziś zresztą formant ten utrzymuje się tylko w niektórych nazwiskach.” [ zobacz: Aneta Majkowska, O nazwisku w zabytku polskim z początku XVIII wieku Krolowa polska na Iasnogorze, Instytut Języka Polskiego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, 2015 ].
W nazwisku Gierasieński / Gierasienski między podstawą słowotwórczą Gieras- a przyrostkiem -eński występuje litera „i”. Jeśli litera „i” pojawia się za spółgłoską i przed samogłoską, jest zmiękczeniem spółgłoski występującej przed „i”. Inaczej mówiąc litera „i” jest wyłącznie graficznym znakiem miękkości i nie pełni funkcji oddzielnej głoski. Oznacza to, iż jest de facto odpowiednikiem znaku diakrytycznego [ kreseczki, która pojawia się w literze ć, ń, ś, ź albo w dwuznaku dź ]. Tak więc piszemy Giersieński a wymawiamy Gieraśeński. Podobnie jest w przypadku nazwiska Gierasienski, piszemy Gierasienski a wymawiamy Gieraśenski.
W nazwisku Gierasieński występuje miękkie „ń” a w mianie Gierasienski jest twarde „n”. Obie formy zapisu graficznego są jednym i tym samym nazwiskiem. Zapis nazwy osobowej przez „n” zazwyczaj był spowodowany niestarannością osoby zapisującej nazwisko Gierasieński w dokumentach.
Zatem, nazwisko Gierasieński / Gierasienski jest obocznością nazwy osobowej Gierasiński w takim samym znaczeniu jak opisałem przy omawianiu etymologii nazwiska Gierasiński.
To tylko moje rozważania [ hipotezy ] o etymologii nazwiska Gierasiński, Gierasieński, Gierasienski. Weryfikację pozostawiam Tobie. Życzę sukcesów w badaniach nad genezą przedmiotowych nazw osobowych oraz historią rodziny.
Pozdrawiam – Roman.
Ps.
Łukaszu, szkoda, że nic nie napisałeś o historii nazwiska i osób je noszących. Same nazwisko [ zapis graficzny ] czasami nie wystarczy do ustalenia etymologii konkretnej nazwy osobowej. Dla mnie jest też ważny kontekst jego występowania oraz historia osób noszących konkretne miano przy opracowywaniu genezy nazwiska. Znalazłem Twoje późniejsze posty odnoszące się do osób o nazwisku Gierasiński. W treści tych postów znajdowały się ciekawe informacje, które pomocne byłyby przy pracy nad etymologią nazwy osobowej Giersiński albo Gierasienski [ Gierasieński ]. Do takich danych należy też osoba Katarzyny Gierasińskiej, która urodziła się w roku 1803, w parafii Miszewo Murowane z ojca Pawła Girasieńskiego i matki Marianny Ciarka. Akt małżeństwa Pawła Girasieńskiego mówi: „Parafia Bodzanów; Młyn Ołszymowo, 13 XI 1790, zaślubieni: uczciwy Paweł Girasieński, kawaler, parafianin i organista miszewski; uczciwa Marianna Ciarska, panna, parafianka bodzanowska.”.
Te informacje mówią, że przynajmniej w roku 1790 we wsi Miszewo Murowane występowało nazwisko Girasieński [ Giras- + -i- + -eński ] oraz Gierasieńska. Wynika z tego, że ojciec Katarzyny nosił nazwisko Girasieński a ona w akcie urodzenia została zapisana pod nazwiskiem Gierasieńska. Widać tu jak niestabilne mogło być nazwisko w końcu XVIII wieku i na początku XIX wieku.
W okolicy Miszewa Murowanego w bliższej i trochę dalszej okolicy występowało nazwisko: Giras, Gieras, Gierasieński, Girasiński. W Genetyce pod linkiem
https://geneteka.genealodzy.pl/index.ph ... rdertable=
w zakładce „Urodzenia”, „Małżeństwa”, „Zgony” zobaczysz jak wspomniane przeze mnie nazwy osobowe układały się w czasie i w poszczególnych parafiach.
Roman.
