Witam
Cruella, pytasz o etymologię nazwiska Noszkowicz / Noskowicz oraz twierdzisz, że nazwisko Noszkowicz jest nazwiskiem poprawnym i było nazwiskiem pierwotnym. Natomiast, nazwisko Noskowicz jest nazwiskiem powstałym na skutek błędnego zapisu przez urzędników. Sprawdźmy co na temat obu nazwisk można ustalić?
Według etymologii nazwisk opracowanych przez p. Ewę Szczodruch na portalu Stankiewicze z przyjaciółmi, nazwisko:
• „Noskowicz – 1411 od nos”. [ 1411 to data kiedy odnotowano po raz pierwszy w dokumentach ].
• „Noszkowicz – od nosić, też od imion na No-, typu Nowosiodł.”.
Mając na uwadze obie etymologie, nazwisko Noszkowicz nie jest równe nazwisku Noskowicz. Zatem są to dwa różne nazwiska o różnej etymologii oraz o różnym rdzeniu. Jeżeli tak jest, to może zajść przypadek przypisania obcych osób do własnej linii genealogicznej? Tak więc, najważniejsze zdaje się być ustalenie prawdziwego nazwiska jakie nosiła Twoja rodzina. Czy było to nazwisko Noszkowicz czy nazwisko Noskowicz? Kiedy nastąpiła zmiana nazwiska? Moim zdaniem aby to ustalić potrzeba wielu danych. Pierwszym krokiem jest ustalenie osoby, która nosiła konkretne nazwisko i po której to nazwisko jest dziedziczone [ nazwisko dziedziczne ] w jednoznacznej formie zapisu. Kolejnym krokiem jest ustalenie czy osoba ta nie zmieniła nazwiska, jeżeli tak, to z jakiego na jakie? Jak nazywał [ nazwisko, przezwisko ] się ojciec [ matka ] tej osoby i z jakiego narodu pochodzili? Potem powinno się ustalić kiedy [ czas ] powstało nazwisko? Gdzie [ miejsce, region, krąg kulturowo - społeczny ] powstało to nazwisko? Itp.
Nazwisko Noszkowicz i nazwisko Noskowicz mogą być nazwiskami ruskimi, kresowymi [ Ukraina, Białoruś i pogranicze ]. Na takie pochodzenie wskazuje sufiks –wicz [ -jewicz, -ewicz, -owicz ] ale nie jest to jedyna możliwość. W okresie staropolskim przyrostki -ewicz, -owicz, -iewicz występowały w czysto polskiej formie -ewic, -owic, -iewic [ -iewic tylko po miękkiej głosce np. Jeleniewic ]. Pod wpływem ruskim, kresowym [ języka ukraińskiego, języka białoruskiego i pogranicza ) przyrostki te przyjęły formę -owicz, -ewicz, iewicz czyli końcowe -cz funkcjonuje już od wieku XV. Istnieje też możliwość, że na przestrzeni czasu mogło dojść do zmodyfikowania nazwiska pierwotnego Noskowic lub Noszkowic na nazwisko Noskowicz lub Noszkowicz z powodu uznania tych dwóch pierwszych za gorsze, plebejskie i wstydliwe z uwagi na mazurzenie. W historii Polski był moment, w którym dialekt mazurzący i osoby nim się posługujące uważane były za plebejskie [ chłopskie ] a tym samym gorsze. Tak postawa prowadziła do zmiany starych polskich nazwisk zakończonych cząstka –c na tak zwane lepsze, to jest zakończone cząstką –cz. Osoby wyzbywające się gwarowej wymowy [ dialekt mazurzący ] typu: zaba, sopa, capka skłonne są zastępować w wymowie wszystkie spółgłoski c, z, s, dz spółgłoskami dziąsłowymi sz, ż, cz, dż celem uniknięcia mazurzenia. W wyniku takiego procesu powstają hiperpoprawne formy typu: akszamitny, palcze, szwoje, nosz, faszola itp – taki proces nazywa się szadzeniem. Szadzenie występowało [ występuje ] bardzo często na styku dialektów mazurzących i dialektów niemazurzących. Przykładem takiego styku gwar jest Suwalszcyzna, pas suwalskich gwar mazurzących przy granicy z niemazurzącymi gwarami wschodniosuwalskimi. Może takie zjawisko miało miejsce w przypadku nazwiska Noskowicz i nazwiska Noszkowicz?
Sufiks -owicz, -ewicz w pierwotnym znaczeniu był typem patronimicznym i mówił nam, że nazwisko pochodzi od imienia, nazwiska, przezwiska ojca. Tak więc, Noskowicz dawniej to syn Nosa może Noska a Noszkowicz to syna Nosza może Noszka. Zatem, potomkowie Nosa [ Noska? ] stali się Noskowiczami a potomkowie Nosza [ Noszka? ] stali się Noszkowiczami. Nazwiska typu patronimicznego z przyrostkiem -owicz, -ewicz w Polsce [ w Koronie ] dość szybko zanikały. Najdłużej utrzymywały się na Kresach [ Litwa, Ukraina, Białoruś ].
W literaturze nazwiska zakończone cząstką -owicz, -ewicz uważane są za nazwiska mieszczańskie. Niemniej jednak nie jest to pogląd dominujący. Początkowo nazwiska zakończone przyrostkiem -icz, -wicz, -owicz, -ewicz nosiła szlachta ruska [ bojarzy ] potem na skutek unii Korony Polskiej z Wielkim Księstwem Litewskim bojarzy zaczęli zmieniać swoje nazwiska na typowe polskie szlacheckie nazwiska zakończone sufiksem –ski. Z biegiem czasu nazwiska zakończone tymi sufiksami przyjmowali chłopi i mieszczanie. Z czasem sufiks -(ow)ic(z) / -(ew)ic(z) stał się strukturalnym przyrostkiem [ nie miał już znaczenia patronimicznego ] i był produktywnym sufiksem za pomocą, którego tworzono nazwiska od podstaw apelatywnych, rzadziej odimiennych, ale także od nazw etnicznych i nazw zawodu, nazw łacińskich oraz służył do polonizacji nazwisk obcych [ obce przyrostki zastępowano sufiksem –owski; np. Heyderman – Heydrowicz ].
„W XVII–XVIII wieku mamy do czynienia ze zmianą funkcji sufiksu -(ow)ic(z)/-(ew)ic(z) na znacznym obszarze Polski z pierwotnie patronimicznej, wskazującej na relacje syn – ojciec, na strukturalną, polegającą przede wszystkim na dziedziczeniu bez zmiany nazwiska z tym formantem, ale też na tworzeniu nazwiska uznawanego za lepsze, odbiegające od często apelatywnej podstawy - zgodnie ze stereotypem nazwiska miejskiego”. Nazwiska takie tworzone były głównie od podstaw odapelatywnych i współwystępują z nazwiskami tworzonymi przez dodanie wtórnych formantów z elementem -k- [ -kowicz, -kiewicz ] co być może wskazywałoby na procesy nobilitacyjne, jakie dokonywały się wówczas również w wielu innych regionach Polski ( za Wanda Szulowska ).
Pierwotnie, typowo polskimi sufiksami w nazwiskach są końcówki: „-owic” i „-ewic”. Natomiast, nazwiska zakończone sufiksami „-owycz” i „-ewycz” jednoznacznie wskazują na ich ukraińskie pochodzenie. Na przestrzeni czasu i pod wpływem różnych czynników nazwiska polskie i białorusko – ukraińskie zakończone sufiksem „-owic”, ‘-ewic”, „-owycz” i „-ewycz” zaczęły mieć takie same końcówki, to jest „-owicz” lub „-ewicz”. To spowodowało, że obecnie trudno jest ustalić jakie mają pochodzenie.
Na koniec wróćmy do nazwiska Noskowicz i nazwiska Noszkowicz. Według mojej pierwszej hipotezy nazwiska te powstały od nazwy osobowej, przezwiska Nos i Nosz a one od apelatywu nos i nosz oraz sufiksu –kowicz [ Nos + kowicz = Noskowicz; Nosz + kowicz = Noszkowicz ]. Najprawdopodobniej są to nazwiska utworzone poprzez dodanie do podstawy Nos oraz Nosz wtórnego formatu patronimicznego -owicz z elementem -k- [ -kowicz ], który jest już tylko przyrostkiem strukturalnym tworzącym nazwy osobowe.
Druga hipoteza zakłada trochę inną możliwość powstania nazwiska Noskowicz i nazwiska Noszkowicz. Zatem nazwisko:
• Noskowicz < Nos + ko + wicz,
• Noszkowicz < Nosz + ko + wicz,
• Nos(z)kowicz < Nos(z) + ko + wicz.
Dodam kilka słów o przyrostku –ko ponieważ może on mieć znaczenie, chociaż nie musi go mieć, przy ustaleniu pochodzenia nazwisk Nos(z)kowicz [ korzenie nazwiska: Polskie, Ukraińskie, Białoruskie - Rusińskie ]. Przyrostek –ko należy do sufiksów zdrobniających wyraz podstawowy. Tworząc wyrazy zdrobniałe od apelatywów pospolitych, na przykład szkło > szkiełko. Przy pomocy tego przyrostka były też konstruowane imiona, przezwiska oraz nazwiska od dwuczłonowych imion słowiańskich oraz imion chrześcijańskich. Przyrostek –ko pełnił też funkcję patronimiczną, to jest tworzenie przezwisk, nazwisk od nazwy osobowej ojca. Tak więc, przyrostek ten tworzy też pojęcie osoby mniejszej lub relacji przynależności między ojcem i synem. Przyrostek –ko w przezwiskach lub nazwiskach nie jest w zasadzie polskim sufiksem. Do języka polskiego nazwy zakończone na –ko [ oraz –o ] dostały się przez język ukraiński oraz białoruski. W języku ukraińskim sufiks ten tworzy zdrobniałe formy imion, na przykład Pieczko – od imienia Piotr. Sufiks –ko uważany jest jako wariant polskiego przyrostka –ek. Widać jest to dobitnie w imieniu Krzys(z)tek oraz w imieniu Krzys(z)tko. Przyrostek –ek najczęściej występował w nazwach osobowych Małopolski a przyrostek –ko rozpowszechniony był na dawnych wschodnich ziemiach Polski. Można powiedzieć, że nazwiska z przyrostkiem –ko bardziej są pochodzenia ukraińskiego, białoruskiego niż polskiego. Za przykład niech posłużą następujące nazwiska ukraińskie: Iwaneko > mały Iwan, syn Iwana albo Żmieńko, które pochodzi od apelatywu жменя > garść albo nazwiska białoruskie: Aniśko, Chwiećko, Mojsiuszko, Panasko, Rećko lub nazwiska litewskie: Moniuszko, które pochodzi od imienia Moniwid. Zatem imiona, nazwiska i przezwiska zakończone sufiksem –ko w zasadzie pochodzą z terenów zamieszkałych przez Rusinów. Niemniej jednak w języku polskim, ukraińskim oraz białoruskim sufiks –ko ma utrwaloną pozycję w systemie słowotwórczym. Wniosek może być taki, że nazwisko Nos(z)kowicz i pierwsza osoba je nosząca może mieć zarówno korzenie Polskie, Białoruskie, Ukraińskie - Rusińskie. Ustalenie jaka jest prawda o etnicznym pochodzeniu nazwiska wymaga dokładnej kwerendy genealogicznej i trochę badań historycznych. Odnośnie sufiksu –wicz, to pochodzi on z Wielkiego Księstwa Litewskiego [ znaczenie opisałem powyżej ].
Profesor Jan Miodek tak kiedyś napisał: „Zwróciłem też uwagę na postać Vaszek, będącą w czeszczyźnie popularnym zdrobnieniem imienia Vaclav. Tak się kiedyś tworzyło zdrobnienia w językach słowiańskich - cząstką "-ch" wymieniającą się z "-sz": Wach, Wasz - od Wacław; Broch, Brosz - od Bronisław; Pach, Pasz - od Paweł; Piech, Piesz - od Pieter ( pierwotna postać Piotra ), Tych - od Tymoteusz; Jach, Jasz - od Jan itp. ( do dziś: Zbych - od Zbygniew, późn. Zbigniew; Stach - od Stanisław ). Potem dodawano do tych form przyrostki " -ek", "-ko" i powstawały formacje typu Waszek, Paszek, Pieszko, Zbyszko.” Biorąc to pod uwagę, można przyjąć hipotezę, która zakłada, że wyraz ‘Nos(z)’ jest zdrobnieniem jakiegoś dwuczłonowego imienia słowiańskiego [ chrześcijańskiego ]. Od tego już zdrobniałego imienia powstało imię [ nazwisko ] Nos(z)ko poprzez dodanie sufiksu –ko [ Nos(z) + ko = Noszko ]. Nos(z)ko może pierwotnie oznaczyć syna Nos(z)a ale też może być tylko spieszczeniem imienia Nos(z). Tak samo będzie gdy przyjmiemy, iż nazwa osobowa Nos(z)ko jest przezwiskiem pochodzącym od apelatywu nos ‘część ciała, organ do oddychania’ albo od apelatywu ‘nosić’. Poprzez dodanie do nazwy osobowej Nos(z)ko przyrostka –wicz powstało nazwisko Nos(z)kowicz [ Nos(z)ko + wicz = Nos(z)kowicz ], które może pierwotnie oznaczać syna Nos(z)ka albo przyrostek –wicz był sufiksem strukturalnym i miał na celu nobilitację nazwiska, przydaniem mu godności i znaczenie – lepsze nazwisko.
Jak naprawdę powstało nazwisko Noskowicz i nazwisko Noszkowicz, to konkretne nazwisko, tego nie wiem. Tak samo czy jest to nazwisko Rusińskie [ ukraińskie, Białoruskie ] czy jest to nazwisko Polskie. Podane przeze mnie powyżej hipotezy wymagają weryfikacji oraz kwerendy genealogicznej, to już pozostawiam Tobie. Bez bliższych danych o tym nazwisku, osobach go noszących, można tylko wypowiedzieć się ogólnie o jego ewentualnym pochodzeniu – to uczyniłem powyżej.
Dodam, że największym zgrupowaniem nazwisk z sufiksem -ko, -wicz, -owicz jest historyczny obszar Podlasia i Kresów [ Podlasie - historyczne Podlasie obejmuje centralną i południową część województwa podlaskiego, północny wschód i północ województwa lubelskiego oraz wschodni skrawek województwa mazowieckiego ].
Mam nadzieję, że podane przeze mnie informacje pomogą Ci przy ustalaniu pochodzenia [ etymologii ] interesujących Ciebie nazwisk.
Pozdrawiam – Roman.
Źródła:
Wielki słownik ortograficzny.
Wielki słownik języka polskiego.
Bubak J., Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego,
Kraków 1986.
Dubisz S., O „nobilitacji” nazwisk mieszczańskich na Mazowszu w XVII i XVIII wieku,
Prace Filologiczne, XXXII, s. 97–107.
Kaleta Z., Ewolucja nazwisk słowiańskich, Kraków 1991.
Magda-Czekaj M., Nazwiska na -owic(z) z wybranych miast Polski od XVI do XVIII
wieku, w: Miasto w perspektywie onomastyki i historii, red. I. Sarnowska-Giefing
i M. Graf, Poznań 2010, s. 187–196.
Szulowska W., Nazwiska z sufiksem -(ow)ic(z)/-(ew)ic(z) w parafii św. Wojciecha w Poznaniu (XVII–XVIII wiek)
Huk I., Imiona chrzestne mieszczan Krzemieńca XVI wieku.
Miodek J., Vaclav Havel – mistrz słowa i intelektu, Wiedza i Życie, nr 2 / 1997.
Unbegaun, B. O., Russian Surnames, Published by Oxford University Press, London, 1972.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Mazurzenie
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index ... iew&id=176
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index ... view&id=79
https://pl.wikipedia.org/wiki/Szadzenie
https://pl.wikipedia.org/wiki/Podlasie
