Witaj Christianie.
Minął już jakiś czas od twojego postu, w którym pytałeś o etymologię nazwiska Orpel, Wyduba, Hesło i nazwiska Rachmajda. Otrzymałeś już informacje o ewentualnym pochodzeniu tych nazw osobowych ale może moje spojrzenie na genezę tych mian pomoże Ci w badaniach nad ustaleniem ich pochodzenia.
Jak pisał profesor Kazimierz Rymut: „By w sposób prawidłowy podać genezę konkretnego nazwiska, trzeba by śledzić historię danej rodziny. Tak samo brzmiące dzisiejsze nazwiska dwu rodzin mogą mieć bowiem dwie różne genezy”. Mając na uwadze słowa profesora zaproponuje Ci hipotetycznie możliwe etymologie nazwiska Rachmajda, Hesło, Wyduba oraz Orpel – raczej będą to moje rozważania na temat ewentualnego pochodzenia tych nazwisk.
Nazwisko Rachmajda.
Zatem, wydaje się to być nazwisko sufiksalne, składające się z dwóch członów, to jest z rdzenia Rachm– i sufiksu –ajda [ Rachm + ajda = Rachmajda; Rachm–ajda ]. Przyrostek –ajda należy do typowo gwarowych przyrostków. Tworzy zwykle wyrażenia ekspresywne, emocjonalne ale też i określenia pejoratywne; na przykład ciamajda, znajda. Rdzeń Rachm– najprawdopodobniej ma związek z arabskim słowem rachman ‘łaskawy, miłosierny’. Raczej od dwóch spolszczonych wyrazów, to jest od:
• czasownika rochmanić ‘obłaskawić’,
• przymiotnika rochmany ‘ugłaskany, obłaskawiony, łaskawy’.
Można by powiedzieć, iż nazwisko Rachmajda pochodzi od przezwiska [ (proto)nazwiska ] Rachmajda, które mogło oznaczać człowieka uległego, obłaskawionego – to już moja hipoteza;
Nazwisko Hesło.
Nazwa osobowa Hesło według mnie jest derywatem, nazwą pochodną. Składa ona się z rdzenia Hes– oraz przyrostka –ło. Sufiks –ło już od XIV wieku występował w funkcji antroponimicznej [ tworzył imiona, przezwiska, przydomki, (proto)nazwiska oraz nazwiska ] i zachował tę właściwość do końca wieku XIX. Tworzył nazwy osobowe nacechowane emocjonalnie od neutralnych stylistycznie przezwisk, przydomków, imion oraz nazwisk, zaznaczając przy tym swój ekspresywny charakter. Cząstka –ło łączyła się z podstawami antroponimicznymi zakończonymi na spółgłoskę twardą i historycznie palatalną oraz podstawami apelatywnymi
zakończonymi na spółgłoskę twardą. Rdzeń Hes– kończy się na spółgłoskę twardą „s”, tak więc wszystko wydaje się być w porządku. Pozostaje ustalić co znaczy rdzeń Hes– ? Zatem, miano Hes może pochodzić od niemieckiej nazwy osobowej Hess [ może od Hesse ] – ta od nazwy germańskiego plemienia Hesów. Nazwa prawdopodobnie wywodzi się z nazwy plemienia Chatti. Nazwa Hassi pojawia się około 720 roku. Geneza odetniczna. [ Hesja – Niemcy ]. Tak więc nazwisko Hesło byłoby hybrydą językowa niemiecko – polską, która jest nacechowana emocjonalnie i ekspresywnie, i która oznacza osobę pochodzącą z germańskiego plemienia Hesów [ Hassi, Chatti, Hatti ] – to też tylko moja hipoteza.
Nazwisko Wyduba.
Odszyfrowanie znaczenia nazwy osobowej Wyduba jest sporym wyzwaniem. Nigdzie w znanych mi opracowaniach, które poświęcone są etymologii nazw nie znalazłem tego nazwiska. Moim zdaniem, nazwisko to zbudowane jest z przedrostka wy– , rdzenia –dub– oraz cząstki –a [ Wy + dub + a = Wyduba; Wy–dub–a ].
Przedrostek [ prefiks ] w językoznawstwie jest to fragment wyrazu [ to znaczy morfem ] dodawany po lewej stronie do słowa podstawowego lub jego rdzenia [ czyli do podstawy słowotwórczej ], służący tworzeniu wyrazów pochodnych. Zatem, jakie ma znaczenie morfem wy–? Ten przedrostek wyznacza kierunek na zewnątrz. Posłużę się przykładem słowa dłubać. Dłubać to znaczy ‘drążyć, ryć przy pomocy jakiegoś narzędzia, palca’. Wydłubać to znaczy wyjąc coś na zewnątrz przy pomocy jakiegoś narzędzia, palca. Inne znaczenie przyrostka wy– to zakończenie działania, na przykład weźmy słowo pisać i wypisać. Wypisać to znaczy zrezygnować z czegoś. Drugim przykładem tej funkcji jest słowo prosić – wyprosić. Wyprosić, czyli kazać komuś opuścić jakieś pomieszczenie, miejsce. Dobromir wyprosił Kazimira z komnaty, czyli kazał mu wyjść z komnaty na zewnątrz [ zakończenie działania ].
Co znaczy rdzeń –dub–? Wiemy, że nazwisko Wyduba zostało odnotowane w XVII wieku w Wielkopolskiej wsi Staniew w parafii Koźmin [ od 1996 roku Koźmin Wielkopolski ]. Jedną z wielu cech dialektu wielkopolskiego [ gwary poznańskiej ] jest wymowa u zamiast ół, uł lub łu na przykład: na du [ na dół ], dugi [ długi ], suchaj [ słuchaj ]. Oto przykład wypowiedzi gwarowej gdzie odnajdziemy interesujące na słowo „dub”: „babol D lp. –a [ zaschła wydzielina w nosie ]: Dubie w nosie, babole wycióngo co to mo być? Powiydz mu kiedy: nie dub w nosie, boś nie prosie, tylko prosie dubie w nosie.”. Może niezbyt elegancki przykład ale pokazuje on jak w tej gwarze zamieniane jest „łu” na „u”. Tak więc gwarowe słowo „dub” w języku ogólnopolskim brzmi „dłub” i to samo ma znaczenie.
Cząstka –a ma wiele znaczeń. W nazwach osobowych może ona oznaczyć:
1. zmianę paradygmatu [ dodane –a ], aby oddalić nazwisko od motywującego wyrazu pospolitego, a więc już w okresie staropolskim: Dyla od Dyl, Rozuma od Rozum. W przypadku nazwiska Wyduba: Wyduba < Wydub;
2. pochodzenie od ojca [ nazwisko patronimiczne ], a więc mógł być Dobromir od Gila i Dobromir [ czyj? ] Gila, a więc nazwisko dopełniaczowe z pochodzenia. W przypadku nazwiska Wyduba: ojciec Wydub, syna Dobromir Wyduba;
3. podkreślenie emocjonalnego, ekspresywnego o zabarwieniu ujemnym stosunku wypowiadającej do osoby nazwanej mianem zakończonym końcówką –a.
Najogólniej nazwa osobowa Wyduba [ Wydłuba ] może pochodzić od przezwiska Wydub [ Wydłub ]. Trudno jednoznacznie orzec co znaczyło przezwisko Wyd(ł)ub(a)? Mogło ono oznaczać kogoś kto coś wydłubywał lub od dłubać, ryć, wydobywać albo, że osoba tak nazwana została wydłubana, wydobyta z czegoś? – to też moja hipoteza.
Aby sprawdzić co konkretnie znaczyła ta nazwa należało by sprawdzić co ono mogło znaczyć w XVII wieku w okolicach wsi Staniew a szerzej w Wielkopolsce.
Nazwisko Orpel.
Nazwisko Orpel trudne jest do rozszyfrowania. Na pewien ślad naprowadziła mnie Twoja informacja o nazwisku Orpel, to jest: „Orpel XVII w. Dobrzyca ( już w 1604 roku ), Koźmin Wielkopolski ( wieś Budy ) /no i istnieje wieś Orpelów koło Łasku/. Wiem, że są także nazwiska Orpich, Orpik, nazwy Orpiszew, Orpiszewek ... i że jakiś Rpisz jest wzmiankowany w Bulli gnieźnieńskiej .”. Sprawdziłem w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich występowanie nazw miejscowych zaczynających się na „Orp–„. Takich miejscowości jest kilka: Orpa; Orpelów; Orpeń ob. Irpień; Orpikowo; Orpiszewek; Orpiszewo, u Długosza Rpiszewo; Orpiszki; Orpowszczyzna. Występuje też nazwa hydrograficzna – Orpiszewska Struga [ rzeka ]. Przedmiotowe nazwiska, imiona oraz nazwy miejscowe i hydrograficzne są nazwami obecnie występującymi oprócz imienia Rpisz, które jest imieniem słowiańskim.
Przez chwilę pozostańmy przy imieniu Rpisz. Imię to wymienione w tak zwanej Bulli gnieźnieńskiej w roku 1136 pod postacią Rpis. Bulla była napisana po łacinie. Imię Rpis znajdujące się w tym dokumencie też było zapisane po łacinie. Świadczy o tym łaciński przyrostek –is. Polskim odpowiednikiem tego sufiksu jest format –isz. Tak więc imię Rpis / Rpisz jest derywatem sufiksalnym ponieważ posiada przyrostek [ Rp + is = Rpis, Rp–is; Rp + isz = Rpisz, Rp–isz ]. Polski przyrostek –isz należy do grupy formatów spieszczający nazwy osobowe. Tak więc imię Rpisz jest spieszczonym, zdrobniałym imieniem słowiańskim.
Aleksander Brückner w Dziejach Kultury Polskiej [ tom 1. ] tak pisał: „Od dzisiejszego kształtu nazwy winniśmy do dawniejszego się odwoływać, aby ją zrozumieć, np. Panigrodz, dziś niezrozumiałe, jasne wedle pisowni z r.1153; Ladorudz, Wildno, Kurnatowice itd. tak samo niezrozumiałe, jasne wedle dawnych form: Kunratowice, Radoludz, Widno. Orpiszewo ( zapytano czy Orfeusz, ależ bynajmniej ), pisano je dawniej ( r.1403 ) Rpiszewo od imienia Rpisz r.1136, tak samo piszą Rpiszka i Orpiszka, Rpikowo r. 1418, ale Orpikowo r.1557; r.1378 Rchowo, ale 1427 Orchowo; wyżej mieliśmy Arciszewo z podobną przystawką, gdy w starym języku takie twarde nagłosy nie rzadkie, oto w Płockiem niedaleko od siebie wsi Rchów, Rcyeschewo, Rczylyew, Rczelino, Rzgowo, Rznewycze, a imiona Rbythek, Mathias dictus Rgil de Rgilewo ( o Rgielsku zob. niż. ), Rchutk de Rchutowo.”. Natomiast w Mitologii Słowian autor ten pisał: „(…). Polacy przystawiają samogłoski w nagłosie, por. ilnik, nazwa roślinna u Stanka od lnu; Lgiń w wiekach średnich Ilgin i Elgen; Ligota, Elgota; Ilża poszła z Isłży z przedstawieniem i; Gislesz nazwa łąki, Kozierowski, Poznańskie str. 177, tegoż pochodzenia; Orpikowo nazywało się dawniej Rpikowo, por. Rpis; (…). Nie istniejące dziś nagłosy rg–, rch–, rp– tą wcale starożytne; słowa z nimi odnachodzimy w litewszczyźnie nawet u imion osobowych, fakt zgodności litewskosłowiańskiej nadzwyczaj rzadki; taki Rpik ( Rpikowo, Orpikowo ), to litewskie Rupeikas, Rch– w Rchowo, dziś i już od XV w. Orchowo, (…).”.
Zjawisko przystawiania samogłosek w języku polskim można też zaobserwować w nazwie rzeki Irpień [ Irpiń ], która w dawnych czasach znajdowała się na obszarze Polski a dziś na Ukrainie [ po ukraińsku Ірпінь a po rosyjsku Ирпень ]. Nazwa tej rzeki w starych kronikach to Rpeń, Orpeń, Pierna? – widzimy też tą samą cząstkę –rp– w nazwie tej rzeki.
Wniosek jaki się nasuwa jest taki, że pierwotnie, w języku słowiańskim wszystkie te nazwy miały ten sam rdzeń Rp– w nagłosie i miały pochodzić od imienia Rpisz. Zatem, staje się jasne, iż od imienia Rpisz mogły powstać takie nazwy miejscowe jak Rpiszewo, Rpikowo, Rpiszka następnie przeszły po dostawieniu samogłoski w O–rpiszewo, O–rpikowo, O–rpiszka. Tak samo jak i miejscowości O–rpa, O–rpelów, O–rpeń, O–rpikowo, O–rpiszewek, O–rpiszewo, O–rpiszki, O–rpowszczyzna i nazwiska [ imiona ] O–rpich, O–rpik czy O–rpel. Taki sam schemat dotyczył też nazw hydrograficznych: I–rpień [ I–rpiń ] < O–rpeń < Rpeń oraz O–rpiszewska Struga [ Orpa; O–rpa ].
Tylko co znaczy imię Rpisz? Przejrzałem znane mi publikacje, które omawiają pochodzenie imion, przezwisk, przydomków, nazwisk czy innym nazw. Tylko w jednym opracowaniu znalazłem trochę informacji o nazwie osobowej Rpisz. Jest to publikacja Aleksandry Cieślikowej pt. Słownik etymologiczno – motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 1, Odapelatywne nazwy osobowe; Odapelatywne nazwy osobowe; Słownik etymologiczno – motywacyjny staropolskich nazw osobowych; Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2000. W słowniku tym czytamy: „Rp–isz – niejasne. Wg SEB 458: reptać, rzeptać ‘szemrać’.
III. Rp–isz; Rp–isz+ka ( = Rpęszka, Irpęszka ), Erp–isz+ka, Herp–isz+ka,
Irp–isz+ka, Orp–isz+ka, Wirp–isz+ka, Rp–ęsz+ka ( SSNO: Rpężka, Rpęszka ),
Irp-ęsz+ +ka ( SSNO: Irpężka // Irpęszka ); Irp–isz+k/o, Hrp–isz+ko. Różne realizacje
fonetyczne podstawy Rp– są wywołane trudnością w wymowie nagłosowego rp–.
Wspólnota znaczenia potwierdzona jest nazwami odnoszącymi się do jednego człowieka. Odczytanie Rpężka nasuwałoby podejrzenie przestawki w wyrazie pręga.”.
Skoro imię Rpisz jest pochodzenia (pra)słowiańskiego to zapewne ma związek z innymi językami słowiańskim. Pokrewieństwo da się zauważyć w nazwie rzeki Irpień [ Irpiń ], która po ukraińsku nazywa się Ірпінь a po rosyjsku Ирпень. Historyczne nazwy tej rzeki to Rpeń, Orpeń, Pierna? [ I–rp–iń, I–rp–ień, Rp–eń, O–rp–eń; І–рп–інь, И–рп–ень ]. Kiedyś rzeka ta była w granicach dawnej Polski a dziś leży na obszarze Ukrainy. Tak więc może należy sprawdzić co na temat pochodzenia nazwy rzeki Ірпінь mówią ukraińscy etymolodzy? Znalazłem kilka ukraińskich etymologii mówiących o pochodzeniu nazwy rzeki Ірпінь. Najbardziej przemawia do mnie jedna z nich, która mówi: „Третя версія: назва походить від призабутого прасловянського слова рпа, рупа, що означає 'яма'. Очевидно наших пращурів вражала глибина річки.”. W moim tłumaczeniu brzmi to tak: Trzecia wersja: nazwa od częściowo zapomnianego prasłowiańskiego słowa рпа, рупа, co oznacza dół. Oczywiście nasi przodkowie byli pod wrażeniem głębokości rzeki.”. Wynika z tej etymologii, iż rzeka mogła być głęboka lub/i płynąć w głębokim wąwozie, jarze to znaczy w dole i dlatego mogła zostać nazwana.
Widzimy tu prasłowiańskie słowo рпа, рупа po polsku rpa, rupa, które ma oznaczać dół. Tak więc рпа, рупа = rpa, rupa to rzeczownik pospolity taki jak miotła czy czapka. Profesor Witold Doroszewski uważał, że w języku prasłowiańskim przyrostek –a był bardzo produktywny . W najstarszej etymologicznie fazie nawiązuje do zasad słowotwórstwa apelatywnego. Słowo рпа, рупа [ polskie rpa, rupa ], które według etymologii ukraińskiej jest pochodzenia prasłowiańskiego posiada przyrostek –a. Tak więc należy ona do słów pospolitych.
Na dawnych Kresach [ obecnie Białoruś ] znajdowała się wieś Orpa, która położona była niedaleko rzeki o nazwie Orpa, która jest dopływem rzeki Wilia [ Wilja ]. Był też zaścianek Orpa i dwór Orpa. Wariantywne nazwy: Арпа, Орпа; Arpa, Orpa. Pierwsze pisemne informacje o wsi Orpa pochodzą z 1629. Wniosek jaki się nasuwa to, że nazwa wsi wzięła swoją nazwę od rzeki Orpa.
Nazwa rzeki Orpa [ z tego co pisał Aleksander Brückner o przyłączeniu samogłosek do pierwotnych nazw ] składa się z samogłoski O i pierwotnej nazwy Rpa [ O+rpa = Orpa; O–rpa ]. Wniosek jaki się nasuwa jest taki, iż rzeka o nazwie Orpa pierwotnie nazywała się Rpa – dół.
Schemat powstania nazwiska Orpel prawdopodobnie przebiegał tak samo jak w przypadku nazwy rzeki Orpa. Pierwotnym nazwiskiem mogło być miano Rpel, które z czasem przeszło w nazwę osobową Orpel poprzez przyłączenie samogłoski O z uwagi na trudności z wymową nagłosowej cząstki rp– [ O + Rpel = O–rpel ]. Tak więc nazwa osobowa Orpel została utworzona od nazwy osobowej Rpel. Miano Rpel i miano Orpel powstały od (pra)słowiańskiego słowa rpa, które znaczy dół. Nazwa osobowa Rpel jest derywatem utworzonym za pomocą sufiksu –el [ Rp + el = Rpel ]. Tak samo jak i miano Orpel < Orp + el = Orpel. Nazwiska z polskim sufiksem –el powstawały już od XII wieku i były bardzo produktywne. Proces tworzenia nazwisk z przyrostkiem –el trwał mniej więcej do XIX wieku.
Na koniec dodam, że imię Rpisz, wymienione w Bulli gnieźnieńskiej w 1136 roku pod postacią Rpis może też pochodzić od prasłowiańskiego słowa rpa ‘dół’. Tak więc imię Rpisz, imię Rpik i imię Rpel mogą być imionami skróconymi od tego samego dwuczłonowego imienia słowiańskiego - to tylko moja hipoteza.
O ukraińskiej etymologii nazwy rzeki Ірпінь przeczytasz pod niżej wymienionymi linkami [ strony w języku ukraińskim ]:
http://gazetaslovo.at.ua/news/teche_vod ... -10-19-730
http://bwbooks.net/index.php?id1=4&cate ... 98&page=73
http://irpin-bibl.kiev.sch.in.ua/podii_ ... nt&pvi=pvi
Pozdrawiam – Roman.
