Stasek, dobry wieczór.
Zaproponuję Ci moje subiektywne spojrzenie na etymologię nazwiska Sarysz.
Rozważania o genezie nazwy osobowej Sarysz.
Pytasz o pochodzenie nazwiska Sarysz. Wspominasz, że Twoi „przodkowie pochodzą z miejscowości Chyszowki, powiat Limanowa, Małopolska”. Szkoda, że nie napisałeś od kiedy nazwa osobowa Sarysz pojawiła się we wsi Chyszowki i czy nie miała obocznych form.
Rozumiem, że chodzi Ci o wieś o nazwie Chyszówki, która też nazywana była dawniej nazywana Chyżówki. Chyszówki obecnie należą do parafii Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Jurkowie. Wieś Jurków oddalona jest od wsi Chyszówki niecałe 3 km. Biskup Leon Wałęga w roku 1913 wydzielił niezależną ekspozyturę, z siedzibą w Jurkowie. Budowę kościoła w Jurkowie rozpoczęto w roku 1913, parafię erygowano dopiero 10 maja 1925 roku. Początkowo teren Jurkowa i okolic [ w tym obszar wsi Chyszówki ] należał do parafii Matki Bożej Szkaplerznej w Dobrej.
Sprawdziłem w Genetyce czy w parafii w Dobrej przewijała się wieś Chyszówki i nazwisko Sarysz. Metryki w parafii w Dobrej zachowały się od roku 1678. Wieś Chyszówki jako należąca do parafii w Dobrej wymieniona jest od przynajmniej roku 1686. Nazwisko Sarysz w metrykach urodzenia wymienione jest przynajmniej od roku 1686 pod postacią graficzną Saris. Przejrzałem indeksy urodzeń, ślubów oraz zgonów parafii w Dobrej od roku 1686. Na podstawie tych oględzin mogę stwierdzić, że miano Sarysz występowała tylko w zasadzie we wsi Chyszówki i miało kilka oboczności na przestrzeni czasu, to jest: Saris, Sarisz, Sarys, Szarys, Szarysz, Sorysz.
https://geneteka.genealodzy.pl/index.ph ... rdertable=
Wieś Chyszówki położona jest obecnie w gminie Dobra, w powiecie limanowskim. Leży ona na obszarze gwary Lachów Limanowskich. Według prof. dr hab. Józefa Kąś w gwarze tej między innymi występuje mazurzenie. Mazurzenie to proces fonetyczny polegający na wymawianiu zamiast spółgłosek dziąsłowych ⟨sz⟩, ⟨cz⟩, ⟨ż⟩, ⟨dż⟩ głosek zębowych: ⟨s⟩, ⟨c⟩, ⟨z⟩, ⟨dz⟩.
Najstarszą znaną formą nazwiska Sarysz jest miano Saris. W mojej ocenie nazwa osobowa Saris jest zamazurzoną obocznością nazwy osobowej Szarysz, w której miało przejście y w i [ y > i ]. Biorąc to pod uwagę z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że takie nazwy jak: Saris, Sarisz, Sarys, Szarys, Sorysz, Sarysz są obocznościami nazwiska Szarysz.
Miano Szarysz zbudowane jest z tematu Szary- oraz przyrostka -sz [ Szary- + -sz = Szarysz ].
Jak wspomniałem w nazwie osobowej Szarysz występuje format -sz. Sufiks -sz tak samo jak format -ś należy do grupy przyrostków zdrobniających [ spieszczających ]. „W życiu rodzinnym używa się nie tylko imion skróconych, ale i imion spieszczonych różnymi formantami, które zmieniały się w dziejach języka. Najstarszą warstwę imion spieszczonych tworzono przez dodawanie przyrostka -ch lub -sz przeważnie do jednego członu imienia dwuczłonowego, np. Mirosław > Mich, Stanisław > Stach, Bolesław > Bolech, Bogusław > Bogusz, Bronisław > Bronisz (Hist. 219). Jest rzeczą znamienną, że spieszczanie imion przez przyrostek -ch jest do dziś stosowane przede wszystkim w gwarach, np. Bolech, Cech || Czech < Czesław, Grzech < Grzegorz, Lech < Lesław, Piech < Piotr, Stach < Stanisław, Zdzich < Zdzisław. Nie spotyka się natomiast we współczesnych przezwiskach i przydomkach imion spieszczonych przyrostkiem -sz, ponieważ bardzo wcześnie został on zastąpiony przez przyrostek -ś bardziej „pieszczotliwy” i zgodny z wymową małych dzieci. Przyrostek -ś stał się samodzielnym i powszechnym przyrostkiem spieszczającym, stosowanym w imionach męskich i żeńskich, np. Boleś, Leoś, Zygmuś, Basia, Małgosia, Zosia. (…). Przyrostek -sz powstał z palatalizacji spółgłoski -ch przed samogłoskami przednimi -i, -e -*b oraz przed spółgłoską j. Przyrostek -sz, jako zawierający spółgłoskę miękką, nadawał spieszczonym imionom bardziej dodatni odcień uczuciowy niż twarda spółgłoska -ch. Gdy spółgłoska -sz stwardniała, przestała tworzyć imiona spieszczone, a jej funkcję spieszczającą przejęła miękka spółgłoska -ś. W ten sposób dawną parę Stach - Stasz zastąpiła nowa para Stach - Staś, a formy z przyrostkiem -sz utrzymały się jedynie w nazwiskach, a regionalnie w imionach zdrobniałych typu Staszek lub Stasek w gwarach mazurzących” ( Bąk, 5-28 ). Na obszarach dawnej i obecnej Polski gdzie występują gawry mazurzące przyrostek -sz przybierał postać -s albo -ś.
Zatem, miano Szarysz jest zdrobnieniem [ spieszczeniem ] nazwy osobowej Szary, która pochodzi od apelatywu szary. Prof. Barbara Czopek – Kopciuch uważała, że szary to tyle co ciemny, mroczny. Od siebie dodam, że szary to też siwy.
Stasku, to moja robocza hipoteza i propozycja genezy nazwiska Sarysz dla Ciebie. Wnioski i weryfikację pozostawiam już Tobie.
Pozdrawiam – Roman.
Źródła / Bibliografia:
- Daniela Podlawska: Gramatyka historyczna języka polskiego z elementami staro-cerkwienno-słowiańskiego i dialektologii, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2003, strona 156–157.
- Piotr Bąk: Typy nazwisk i przezwisk odimiennych z ziemi piotrkowskiej, Acta Universitatis Lodziensis Folia Linguistica 34, 1995, strona 5 – 28.
- Skąd ten Saryusz i dlaczego się nie odmienia. Wyborcza.pl [ 09.03.2017 ]. not. Anita Karwowska.
- Józef Kąś: Gwara, ciekawostki gwarowe w regionach.
