Witaj Elżbieto!
Nazisko Bassa.
Nazwisko to może według mnie może mieć kilka etymologii.
1.
Nazwisko Bassa może pochodzić z języka włoskiego. Bassa ‘niski’.
2.
Nazwa osobowa Bassa może być utworzone paradygmatycznie za pomocą końcówki rodzaju żeńskiego -a od przezwiska lub/i nazwiska Bass. Niewykluczona jest też derywacja fleksyjna: Bass > syn Bassa. Tak więc mogła to być pierwotnie forma genetywna utworzona za pomocą genetywnego formatu -a. Inaczej mówiąc jest to nazwisko typu dopełniaczowego. Nazwiska dopełniaczowe z pochodzenia należą do nazw osobowych zależnościowych i są tworzone od imienia lub nazwiska ojca: syn Bassa > Bassa – od nazwiska ojca Bass. Zatem, ojciec Bass, a syn jego Bassa. To tylko moja hipoteza.
Tak więc co znaczy miano Bass lub/i Bas? Profesor Edward Breza w swoim opracowaniu pt. Nazwiska Pomorza(n) zamieszczonym w periodyku Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 73-78, 2000 na stronie 76 pisał „(…). Niekiedy nazwiska dopuszczają interpretację polonistyczną lub germanistyczną, jak np. Bas(s)man(n) od im. Bas, co z Bartłomiej lub Sebastian lub niem. Bass, Buszman(n) od im. Busz, będącego skrótem im. Budzisław lub niem. Buschmann ’zamieszkujący pod gajem’ od rzeczownika Busch ’gaj, zagajnik’, (…)”.
Należy też pamiętać, że Bas/Bass to najniższy głos ludzki.
Wspomninasz, że nazwisko Bassa „z czasem w połowie XIX wieku zmienia sie w Basinski”. Miano Basinski na pierwszy rzut oka mogło powstać na skutek dodania do rdzenia nazwiska Bas– przyrostka –iński [ Bas + inski = Basiński ]. Zatem nazwa osobowa Basinski jest nazwiskiem derywowanym sufiksalnie. Sufiksy takie jak: –inski, –iński ,–yński, –eński, –ewski, –owski, będące złożonymi fotmatami i pochodnymi przyrostka –ski, tworzą rzadziej nazwy osobowe od nazw miejscowych. Biorąc pod uwagę etymologię nazwiska Bass, nazwisko Basinski mogło powstać od pierwotnej nazwy osobowej [ przezwisko ] Bass/Bas poprzez dodanie do niego strukturalnego sufiksu –inski [ Bas + inski = Basinski ], który w tym przypadku miał za zadanie utworzenie nazwiska podobnego do nazwiska szlacheckiego, które uważane było za lepsze, godniejsze i nadające osobie go noszącej szlachetności i nobilitującej ją w społeczeństwie. Tak więc nazwisko Bass/Bas mogło, i zapewne tak się stało, przekształcić się w nazwę osobową Basinski i tym sposobem nazwa osobowa Bass/ Bas mogła zniknąć z kart historii.
Nazwisko Szajch.
Profesor Jan Miodek w artykule noszącym tytuł „Vaclav Havel – mistrz słowa i intelektu”, który ukazał się w czasopismie Wiedza i Życie, nr 2 / 1997 tak pisał: „(…). Zwróciłem też uwagę na postać Vaszek, będącą w czeszczyźnie popularnym zdrobnieniem imienia Vaclav. Tak się kiedyś tworzyło zdrobnienia w językach słowiańskich - cząstką "–ch" wymieniającą się z "–sz": Wach, Wasz – od Wacław; Broch, Brosz – od Bronisław; Pach, Pasz – od Paweł; Piech, Piesz – od Pieter ( pierwotna postać Piotra ), Tych – od Tymoteusz; Jach, Jasz – od Jan itp. ( do dziś: Zbych – od Zbygniew, późn. Zbigniew; Stach – od Stanisław ). (…)”. Podobne zjawisko mogło wystąpić w przypadku miana Szajch, to jest Szaj + ch = Szajch. Tak więc nazwa osobowa Szajch z dużą dozą prawdopodobieństwa może być zdrobniałym imieniem, którego rdzeniem jest format Szaj–.
Prawdopodobnie podstawę nazwiska Szajch może stanowić rdzeń Szaj–, Saj–. Saj to wschodniosłowiańskie imię, pochodzące od cerkiewnego imienia Isaja / Isaj [ Z. Abramowicz, L. Citko, L. Dacewicz: Słownik historycznych nazw osobowych Białostocczyzny ( XV – XVII wieku ), tom II, Białystok 1997, strona 82 ]. Tak więc imię Saj jest jedną z podstaw od której może pochodzić nazwisko Szajch.
Innymi potencjalnymi podstawami od których moglo powstać nazwisko Szajch mogą być też apelatywy i nazwy osobowe, takie jak:
• saja ‘mańkut’;
• saja lub/i szaja ‘tkanina jedwabna’;
• niemieckie nazwiska zaczynające się na Schei–.
[ Kazimierz Rymut: Nazwiska Polaków. Słownik historyczno – etymologiczny, tom II L – Ż, Kraków 2001, strona 389 ].
• Szaj ‘prezent’ – żydowskie imię męskie.
[ Krystyna Carmi: Izraelskie imiona męskie i żeńskie. Imiona męskie, litera S. Strona Obrazy z przeszłości, zakładka Judaica ].
http://horajec.republika.pl/index.html
Nazwisko Lexander.
W nazwie osobowej Lexander wystepuje litera x. Dawniej w Polsce obowiązywały inne zasady ortograficzne w języku polskim. „Jeśli chodzi o literę x, obcą alfabetowi polskiemu, to w XIX wieku za włączeniem jej do ortografii przemawiały dwa względu: etymologiczny (wierność wobec wzoru obcego) i wzgląd praktyczny, tzn. oszczędność miejsca w druku. Był zresztą taki moment, że litera x pojawiała się nie tylko w zapożyczeniach (np. apoplexya, kodex), ale i w wyrazach rodzimych, np. xiądz, xiężyc, xięga, xiążę, xieni, axamit. Zmiana tego stanu rzeczy nastąpiła za sprawą repartycji sformułowanej w zaleceniach Rozpraw i wniosków… z 1830 roku, żeby rodzime wyrazy pisać przez ks (lub gz), a obce przez x. Z czasem wszędzie zaczęto pisać egzystencja, kodeks, refleksja, sfinks, ekscesy, ekspensować się. Znaleźli się jednak tacy, którzy nie aprobowali rugowania litery x z polszczyzny, wręcz uważali to za zbrodnię. Jednak w Rozprawach i wnioskach… z 1830 roku zawarto opinię, że: „Gramatycy domagają się po największej części bardzo stanowczo, żeby zaniechać zupełnie x, a zastąpić je przez ks i gz. Ostatnie dziesiątki lat wyaprły rzeczywiście w praktyce prawie zupełnie x z pisowni wyrazów obcych”. Przez jakiś czas panowała więc w tekstach dowolność co do pisania ks, gz, x. Gramatyczne autorytety (Lucjan Malinowski, Antoni Kalina, Jan Karłowicz i Adam Antoni Kryński) zadecydowały, że należy wszędzie sięgać po litery ks, gz, a x pozostawić jedynie w obcych imionach własnych (np. Axentowicz, Xenia).” [ za Maciej Malinowski, strona 96 ].
Tak więc przed XIX wiekiem używano litery x a w XIX wieku [ gdzieś po roku 1830 ] zastąpiono literę x polskimi dwuznakami ks i gz. Różnie z tą orfografią [ pisownią ] było na przestrzeni XIX wieku. Jedni używali litery x inni jej nie używali, zgodnie z wytycznymi „Deputacyi ortograficznej z 1830”, i zamiast x pisali ks, gz. Zatem, nazwę osobową zapisaną w postaci graficznej Lexander zapisać można też w postaci Leksander [ Lexander = Leksander ]. Słownik frekwencyjny nazwisk polskich [ V.09.2008 (c) 2008 Jerzy Kazojć ] nie notuje nazwiska Lexander. Wymienia nazwisko Leksander i takich osób w Polsce jest 121.
Pozostaje ustalić jaka jest geneza nazwiska Lexander. Profesor Kazimierz Rymut w swojej publikacji pt. Nazwiska Polaków. Słownik historyczno – etymologiczny [ Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 1999; Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2001 ] wymienia szerg nazwisk typu: Aleksander, Aleksandr, Oleksander, Leksander, Lexandrowicz itp. i podaje, że wszystkie one pochodzą od imienia Aleksander [ Alexander ]. Tak więc nazwisko Lexander jest jedną z form imienia Aleksander [ Alexander ]. Zatem, nazwisko Lexander jest równe chrześcijańskiemu imieniu Alexander [ Aleksander ] w jego obocznej formie Lexander [ Leksander ].
Opr. M. Malec: Słownik etymologiczno – motywacyjny staropolskich nazw osobowych, cz. 2. Nazwy osobowe pochodzenia chrześcijańskiego, Kraków 1995, na stronie 6 wymienia nazwisko Alexander, które pochodzi od „greckiego άλέξω ‘odganiać, odpierać, bronić przed czymś’ i άνήρ ‘mężczyzna, człowiek’”. Całość bywa interpretowana jako 'broniący mężów, troszczący się o mężów'.
Profesor Kazimierz Rymut mówił: „By w sposób prawidłowy podać genezę konkretnego nazwiska, trzeba by śledzić historię danej rodziny. Tak samo brzmiące dzisiejsze nazwiska dwu rodzin mogą mieć bowiem dwie różne genezy”. Natomiast, profesor Aleksander Brückner wielokrotnie pisał, że „my dziś nie rozumiemy znaczenia różnych słów używanych dawniej”. Tak więc tylko wszechstronna kwerenda różnych źródeł, w tym dokumentów historycznych oraz kwerenda genealogiczna może, choć nie musi, odpowiedzieć na pytanie od kogo, od czego, w jaki sposób oraz kiedy powstało konkretne nazwisko i rozwiać różne dylematy odnoszące się do pochodzenia społecznego i etnicznego osób noszących nazwisko Bassa, Szajch oraz Lexander.
To tylko zebrane informacje, moje hipotezy a raczej niekiedy rozważania na temat genezy nazwiska Bassa, Szajch oraz Lexander. Może ktoś coś jeszcze dopowie?
Pozdrawiam – Roman.
Źródło odnoszące się do litery x:
Maciej Malinowski: Ortografia polska od II połowy XVIII wieku do współczesności. Kodyfikacja, reformy, recepcja. Uniwersytet Śląski Wydział Fillologiczny, Katowice 2011. Rozprawa doktorska 2011, Śląska Biblioteka Cyfrowa.
Jam krakus i słowa typu wyrychtowć narychtować od dzieciństwa mi towarzyszą. Jak chodzi o nazwisko Zarychta, to pierwsze co by mi przyszło do głowy, to ktoś kto np. mieszka za Rychtą. A Rychta, Rychter to wójt mniej więcej, albo zgoła budynek w którym urzędował, ale to już bardziej u naszych południowych sąsiadów.