ROMAN_B pisze:Porębski_Mirosław pisze:Witam,
bardzo bym prosił o etymologię tego nazwiska:
Czyhajuk
lub być może podobnie brzmiącego
Pozdrawiam serdecznie
Mirosław
Mirosławie, dzień dobry.
Rozważania o genezie nazwiska Czyhajuk.
Szkoda, że nie napisałeś gdzie i kiedy występowało miano Czyhajuk. Nie mówisz też w jakich i w jakim języku był sporządzony dokument, w którym zapisano nazwę osobową Czyhajuk. Nie wspomniałeś też czy przedmiotowe miano miało oboczne formy zapisu. W takim razie zaproponuję Ci moje subiektywne spojrzenie na pochodzenie nazwiska Czyhajuk.
Z dużym prawdopodobieństwem nazwa osobowa Czyhajuk jest derywatem, nazwą sufiksalną. Derywat w językoznawstwie to formacja słowotwórcza, wyraz pochodny, motywowany lub fundowany – podzielna jednostka słowotwórcza, pochodna formalnie i semantycznie od jakiegoś leksemu [ podstawy słowotwórczej ]. W takim razie nazwa osobowa Czyhajuk jest mianem pochodzącym od jakiegoś wyrazu, w mojej ocenie od słowa „czychać” i została utworzona za pomocą sufiksu -juk. Można to zapisać w następujący sposób: Czyha + juk = Czyhajuk.
Przyrostek -iuk / -juk [ po ukraińsku -юк ] jest rozszerzeniem formatu -uk [ po ukraińsku -ук ]. W nauce nie ma jednoznacznego stwierdzenia o jego pochodzeniu. Wielu badaczy uważa, że może on mieć pochodzenie turecko – tatarskie, albo bałtosłowiańskie. Do XV wieku przyrostek -uk nie był znany i używany w językach słowiańskich. Pojawił się on na ziemiach ruskich gdzieś w 2 połowie XVI wieku w wyniku zjawisk etnoonomastycznych na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. W antroponimii polskiej [ dział onomastyki zajmujący się badaniem nazw osobowych ( imion, przezwisk, nazwisk itd.), czyli antroponimii ] sufiks -uk uznawany jest jako genetycznie ruski. Panuje ogólne przekonanie, iż początkowo służył on na terenach wschodniosłowiańskich do tworzenia zdrobniałych [ spieszczonych ] imion, na przykład Sawuk < Sawa, Kostiuk < Konstanty. Nieco później za jego pomocą tworzono nazwiska odojcowskie [ od imienia ojca; patronimiczne ], na przykład: Patejuk < Patej [ od cerkiewnego imienia Ipatij ]; Anchimiuk < Anchim [ cerniewne imię Anfim ], Jawdosiuk, Jewdosiuk < Jawdocha [ cerkiewne imię żeńskie Eudokia ]. Powstawały też odapelatywne nazwy osobowe z wymienionym przyrostkiem, na przykład: Bondaruk < bednarz [ бондар – bednarz ]. Pamiętać też trzeba, że rzadko ale występowały zdrobnienia form imiennych w kościele rzymskokatolickim z przyrostkiem -uk, na przykład: Jasiun < Jaś od Jan; Wojtuk < Wojciech; Szymuk < Szymon. W gwarach pogranicza polsko – ruskiego format -uk służył i nadal służy do tworzenia nazw istot niedorosłych, na przykład: psiuk < mały pies; gęsiuk < mała gęś. Nazwiska z sufiksem -uk/ -iuk / -juk są charakterystyczne dla Wołynia, Galicji, Polesia, a także Podlasia gdzie do dziś żyją potomkowie Rusinów. W zasadzie format -uk / -iuk / -juk funkcjonował na pograniczu polsko – wschodniosłowiańskim. Nazwy osobowe z tymi przyrostkami są charakterystyczne dla nazewnictwa ukraińskiego i białoruskiego ale też występowały w nazwiskach polskich, na przykład Kowaluk od nazwiska Kowal, albo zawodu kowal; Szklaruk od szklarz. W XVII i XVIII wieku sufiks -uk / -iuk / -juk staje się typowy dla tworzenia nazw osobowych [ nazwiska, przezwiska, przydomki ] na ziemiach pogranicza polsko – wschodniosłowiańskiego. W tym czasie zaczyna przejmować on pozycję wzorcowego wykładnika morfologicznego i jest dodawany do istniejących już mian. Ma to związek z tak zwanym zjawiskiem „ulepszania” nazwisk odapelatywnych, które powstały od nazw zawodu lub/i przezwisk. Nazwiska tego typu zapisywane były w dawnych dokumentach w urzędowym języku polskim z zachowaniem ukraińskiej fonetyki. Dopiero z biegiem czasu gdy językiem wszelkiej administracji i Cerkwi został język rosyjski [ na skutek represji caratu po powstaniach ] wiele nazwisk zostało zrusyfikowanych – zapisanych zgodnie z rosyjską pisownią. W czasach II Rzeczypospolitej, w czasie urzędowej repolonizacji nazwisk po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, nazwiska były najczęściej zapisywane w wersji zgodnej z fonetyką rosyjską, niekiedy dodatkowo je polonizowano. Stąd też mamy dziś kilka wariantów jednego nazwiska. Dlatego dla etymologii nazwiska jest ważne jak konkretne nazwisko było zapisywane [ postać graficzna, językowa ] w konkretnym miejscu i czasie, to jest w okresie gdy obowiązywała łacina w metrykach, w języku polskim do mniej więcej roku 1869, w języku rosyjskim po jego wprowadzeniu w Królestwie Polskim jako urzędowego języka i w języku polskim po repolonizacji nazwisk, które na ziemiach wchodzących w skład byłego zaboru rosyjskiego zostało przeprowadzone najpóźniej, gdzieś po 1926 roku.
Podstawa słowotwórcza Czyha- w nazwisku Czyhajuk w mojej ocenie może pochodzić od wyrazu czyhać.
Profesor Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego z roku 1927 [Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927 ] umieścił hasło „czyhać”, które tak wyjaśnił: „czyhać, czuhać, od ptaszników, czes. czih, cziháni, cziżba, czíhati (i wiele urobień, a jest i czouha, czouhati, w tem samem znaczeniu), od czyhania, ‘łowienia ptaków’ (wystawianiem sparu; stąd czíhati i czouhati i o ‘sterczeniu’).”.
Zatem, nazwisko Czyhajuk z jakimś prawdopodobieństwem może być mianem odapelatywnym i pochodzić od przezwiska Czyhajuk / Czyhaiuk a ono od apelatywu czyhać w znaczeniu jakim opisał profesor Aleksander Brückner.
Profesor Kazimierz Rymut mówił: „By w sposób prawidłowy podać genezę konkretnego nazwiska, trzeba by śledzić historię danej rodziny. Tak samo brzmiące dzisiejsze nazwiska dwu rodzin mogą mieć bowiem dwie różne genezy”. Natomiast, profesor Aleksander Brückner wielokrotnie pisał, że „my dziś nie rozumiemy znaczenia różnych słów używanych dawniej”.
Mirosławie, może moje rozważania o etymologii nazwiska Czyhajuk pomogą Ci w dalszych badaniach nad pochodzeniem i znaczeniem przedmiotowego miana i osób je noszących.
Pozdrawiam – Roman.