genealodzy.pl

Zastanawiam się nad pewnym aspektem zmiany nazwiska jaka wystąpiła w mojej rodzinie.
Około roku 1800 żył mój przodek Walenty Gabora mający kilkoro potomków.
Jego trójka dzieci nosiła zmienione nazwisko mianowicie Gaborski i Gaborska.
Proszę pomóżcie w rozwikłaniu zagadki czym ta zmiana mogła być spowodowana.

gregorian76 pisze:[...] trójka dzieci nosiła zmienione nazwisko mianowicie Gaborski i Gaborska.
Proszę pomóżcie w rozwikłaniu zagadki czym ta zmiana mogła być spowodowana.

Wiąże się to z tzw. upiększaniem nazwiska o sufiks –ski lub –cki. W XVIII i XIX wieku nastąpił prawdziwy „wysyp” nazwisk tego typu. Miana o tych sufiksach były kojarzone z herbowym pochodzeniem i posiadaniem.
Nazwiska zakończone na –ski są w większości z pochodzenia przymiotnikami i tworzy się je nie tylko od nazw miejscowych lecz także od nazw osobowych odapelatywnych i od imion. Przymiotnik od nazwy miejscowej przeniesiony na człowieka mógł oznaczać mieszkańca tej miejscowości, pochodzącego z tej miejscowości, sprawującego w tej miejscowości jakąś funkcję czy godność, też będącego właścicielem danej wsi czy miasta.

Jeszcze dziś, w XXI wieku, bytuje przekonanie, że rozpoznawanie nazwisk szlacheckich możliwe jest po końcówkach -ski, -cki.

Pozdrawiam serdecznie –
Virg@

Czyli zmiana ta ukierunkowana była modą panującą w tamtych czasach? Czy taka zmiana musiała być zatwierdzona przez władzę? Właściciela wsi? Czy inną osobę panującą? Mogą gdzieś znajdować się jakieś zapisy zatwierdzające takie przypadki?

W Polsce obowiązuje obecnie, według mojej skromnej wiedzy, ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz. U. 2008 nr 220 poz. 1414).
Tak jak i teraz, tak i w przeszłości (w zależności od terenu, na którym żyli nasi przodkowie) sprawy te regulowały odpowiednie przepisy prawne.
Skoro więc w XVIII i XIX wieku „upiększano” sobie nazwiska, widać prawo na to pozwalało.
Przepisy prawne, w tym względzie, również w najbliższych nam czasach, ulegają ciągłym zmianom. Aby się w tym „połapać”, trzeba albo dużo samozaparcia, albo jeszcze lepiej, posiadać wykształcenie prawnicze.

Pozdrawiam –
Virg@

Witam,
Sprawa jest moim zdaniem prostsza niż się wydaje. Przecież w XIX w. a tym bardziej w XVIII w. ludzie w 99% nie umieli pisać. Swoje nazwisko przekazywali ustnie. Ksiądz na chrzcie wpisywał 'ze słuchu' nazwisko, które mu podawał ojciec dziecka. Często sam nie wiedział jak to zapisać. U mnie na przestrzni 1800-1865 ten sam ród pisze się: Sławieński, Słowiński, Sławiński; albo: Szczerba, Szczyrba, Szczerbieński, Szczerbiński, Szczyrbieński a panny - czasami Szczerbionka, czasami Szczerbińska, itd, itd. Dlatego nie należy chyba przykładać specjalnej wagi do różnej pisowni nazwiska na przestrzeni wieków - byle tylko można było wykazać ciągłość pochodzenia. A prawo nic do tego nie miało ...
Pozdrowienia,
Jurek D.

historyk99 pisze:[…] nie należy chyba przykładać specjalnej wagi do różnej pisowni nazwiska na przestrzeni wieków - byle tylko można było wykazać ciągłość pochodzenia. A prawo nic do tego nie miało […]

Zastanawiam się, czy nie mówimy o dwóch różnych sprawach: niestabilności zapisu nazwisk w dokumentach metrykalnych na przestrzeni lat oraz „upiększaniu” sobie nazwiska sufiksem -ski, -cki, mającym dodać splendoru jego posiadaczowi (którą to kwestię poruszył w swoim liście „gregorian76”).

Owszem, co do pierwszej kwestii, to zgadzam się, że ”genealodzy nie mogą poszukiwać tylko dosłownych form własnego nazwiska”.

A prawo jednak coś do naszych nazwisk miało, poczynając już od kodeksy Napoleona (który obowiązywał także na terenie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, a którego ostatnie przepisy w Polsce utraciły moc w roku 1946) i decyzji władz austriackich, pruskich i rosyjskich – aczkolwiek sam termin nazwisko upowszechnił się dopiero w XIX i XX wieku na oznaczenie stojącej po imieniu, niezmiennej, objętej ochroną prawną, nazwy dziedzicznej wspólnej dla całej rodziny (rodu). Ponadto, do czasów rozbiorów (1772-1795), dziedziczne nazwiska rodowe miała szlachta, mieszczanie, osadnicy na prawie olęderskim, cudzoziemcy zamieszkali w Polsce oraz mieszkańcy wsi nie związani stosunkiem pańszczyźnianym.

Kiedyś nazwisko oznaczało to samo co nazwa, i faktycznie było bardzo niestabilne. Prototypy dzisiejszych nazwisk pojawiły się u szlachty w XV i XVI wieku, u mieszczan i chłopów w XVII-XVIII. Określano je wtedy m. in. jako przezwiska, przezwania czy imioniska. Jedna osoba mogła w ciągu swojego życia mieć kilka różnych nazwisk i tak: od ojca, od matki, od miejsca, z ludzkiego wymysłu [1].

O legalizacji i unormowaniu zasad stosowania nazwisk pisze m. in. S. Grzybowski, Nazwisko i jego stałość jako elementy identyfikacji osoby w dawnym prawie polskim, [w:] "Onomastica" 1957, t. III z. 2, s. 483-514.

__________________
[1] "[...] prawie każdy chłop w owych czasach miał jakieś przezwisko albo przydomek, według którego był we wsi znany i nazywany. Tak np. Wojciech Łuczak z Podłęża zwany był Pończochą, Józef Słomka z Podłęża Rychlickim, [...] Stanisław Antończyk Mastalerczakiem itd., itd. Niejeden znany był więcej pod swoim przezwiskiem niż pod nazwiskiem albo nawet tylko pod przezwiskiem. Na przykład Łuczaka nazywali powszechnie tylko Pończochą, Wójcikowskiego Drabem, Mortkę Karolikiem itd. I oni sami podawali przezwiska zamiast nazwisk przy spisywaniu aktów urzędowych i w innych okolicznościach. Niektórzy nie znali nawet swoich właściwych nazwisk i naturalnie o przezwiska nigdy się nie obrażali" (Jan Słomka, Pamiętnik włościanina, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983, s. 114 -115).

gregorian76 pisze:[…] Mogą gdzieś znajdować się jakieś zapisy zatwierdzające takie przypadki?

Polecam interesującą pozycję (w szczególności zaś rozdział II. Zmiana nazwisk):
Józef Widajewicz, Nazwiska i przezwiska ludowe: studium z dziejów wsi polskiej XVII i XVIII w., Lwów 1925 – udostępnioną on-line przez Wielkopolską Bibliotekę Cyfrową.

Pozdrawiam serdecznie –
Virg@

Witam,

ciekawostka -

Z Orzeczenia NSA we Wrocławiu Wyrok – SA/Wr65/84z 1984-03-16 w sprawie 2 dekretu z dnia 22 października 1951 r. o dowodach osobistych /Dz.U. nr 55 poz. 382/ „upoważniało do zmiany z urzędu pisowni nazwiska na polską tylko ... „

http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/5D98A2879C

1. Zarządzenie nr 72 Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 kwietnia 1952 r. w sprawie pisowni nazwisk i imion w dowodach osobistych i tymczasowych zaświadczeniach tożsamości /nie publikowane/ wydane na podstawie art. 10 ust. 2 dekretu z dnia 22 października 1951 r. o dowodach osobistych /Dz.U. nr 55 poz. 382/ upoważniało do zmiany z urzędu pisowni nazwiska na polską tylko wówczas, jeżeli nazwisko to miało brzmienie polskie, a pisownię zniekształcono na obcą /np. Tchayka należało poprawić na Czajka/ - /vide par. 2 cyt. zarządzenia/. Można było w tym trybie zmienić z urzędu pisownię nazwiska również wtedy, kiedy zachodziła potrzeba zastąpienia znaków pisarskich nie stosowanych w pisowni polskiej, polskimi znakami pisarskimi /par. 1 cyt. zarządzenia/. Natomiast przepisy powołanego zarządzenia nie przewidywały możliwości zmiany pisowni nazwisk z innych powodów. W szczególności brak było w tym zarządzeniu przepisu, który stanowiłby podstawę do wpisania w dowodzie osobistym lub tymczasowym zaświadczeniu tożsamości obco brzmiącego nazwiska przy zastosowaniu fonetycznej pisowni polskiej w sytuacji, gdy dotąd była stosowana pisownia obca i strona nie wnosiła o zmianę tej pisowni. Zmiana powyższa mogła być dokonana tylko na wyraźne żądanie zainteresowanego /par. 4 cyt. zarządzenia/.
2. Art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk /Dz.U. 1963 nr 59 poz. 328/ stanowi, że zawsze, gdy istnieje wątpliwość, organ administracji państwowej - na wniosek strony - obowiązany jest ustalić "pisownię lub brzmienie imienia i nazwiska". Obowiązek powyższy wynika ze sformułowania zawartego w treści cytowanego przepisu "ustala w razie wątpliwości". Ustalenie pisowni imion i nazwisk w powołanym trybie nie jest zatem ograniczone tylko do wypadków, gdy te imiona lub nazwiska mają brzmienie lub pisownię niepolską. Powodem wydania takiej decyzji jest istnienie wątpliwości co do stosowania pisowni, które mogą wynikać nie tylko z niepolskiej pisowni, czy brzmienia, ale także z innych przyczyn.

Powołane przepisy :
Dz.U. 1951 nr 55 poz. 382 art. 10 ust. 2 Dekret z dnia 22 października 1951 r. o dowodach osobistych. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9510550382

Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 11 grudnia 1963 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9630590328 (Dz.U. 1956 nr 56 poz. 254) ; (Dz.U. 1963 nr 59 poz. 328)


Ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 0082201414 lub http://www.infor.pl/dziennik-ustaw,rok, ... wiska.html Dz.U. 2008 nr 220 poz. 1414
14 października 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zmianie imienia i nazwiska https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 0210001988

Dawne akty (nieobowiązujące)..

Dekret o zmianie i ustalaniu imion i nazwisk z 10 listopada 1945 roku wydany przez Krajową Radę Narodową (KRN) Powojenne prawo o zmianie nazwisk https://sztetl.org.pl/pl/slownik/powoje ... ie-nazwisk https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9450560310 Dekret pozwalał na legalizację nazwisk przybranych podczas okupacji, co miało kluczowe znaczenie dla osób ukrywających się. Umożliwił zmianę nazwiska z „ważnych powodów”, do których zaliczono m.in. posiadanie nazwiska hańbiącego lub ośmieszającego. pozwalał na legalizację nazwisk przybranych podczas okupacji, co miało kluczowe znaczenie dla osób ukrywających się. Zmiany nazwisk niepolskich: stwarzano również możliwość zmiany nazwisk o niepolskim brzmieniu, co było istotne dla wielu osób.
oraz późniejsza ustawa z 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i nazwisk https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9560560254

Ustawa z dnia 23 czerwca 1939 r. o przywróceniu mocy obowiązującej ustawy w przedmiocie uznania nazwisk, przybranych podczas służby wojskowej. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9390570369 (Dz.U. 1939 nr 57 poz. 369)

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 11 października 1932 r. w sprawie uzupełnienia rozporządzenia z dnia 15 listopada 1930 r. o zmianie nazwisk hańbiących, ośmieszających lub nielicujących z godnością człowieka. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9321000847 (Dz.U. 1932 nr 100 poz. 847)

Ustawa z dnia 6 maja 1924 r. uchylająca ustawę z dnia 11 maja 1920 r. w przedmiocie uznania nazwisk, przybranych podczas służby wojskowej. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9240440459 (Dz.U. 1924 nr 44 poz. 459)

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra b. Dzielnicy Pruskiej z dnia 16 września 1921 r. w przedmiocie wykonania ustawy z dnia 24 października 1919 roku o zmianie nazwisk. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9210920678 (Dz.U. 1921 nr 92 poz. 678)

Rozporządzenie wykonawcze Ministra Spraw Wojskowych, Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra b. Dzielnicy Pruskiej z dnia 20 listopada 1920 r. do ustawy z dnia 11 maja 1920 r. w przedmiocie uznania nazwisk, przybranych podczas służby wojskowej. https://www.prawo.pl/akty/dz-u-1920-112 ... 80450.html (Dz.U. 1920 nr 112 poz. 743) lub https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dzie ... e-16880450

Ustawa z dnia 11 maja 1920 r. w przedmiocie uznania nazwisk, przybranych podczas służby wojskowej. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9200420251 (Dz.U. 1920 nr 42 poz. 251)

Ustawa z dnia 24 października 1919 r. w przedmiocie zmiany nazwisk. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDe ... 9190880478 (Dz.U. 1919 nr 88 poz. 478)


tyle z Tezy Orzeczenia a życie…

Spolszczanie nazwisk i imion było stosowane w USC przy wydawaniu Odpisu oraz przy wydawaniu dowodów osobistych zwłaszcza przez organy KMMO, KPMO … do roku 1975 (Reforma administracyjna). Wystawiano d.o. na podstawie Ankiety i Wniosku o wydanie
dowodu wówczas wpisane dane osobowe, nie były potwierdzane dokumentami –
aktem stanu cywilnego. (lub były to błędne akty)
Pisownia nazwisk i imion miała różne brzmienie, była spolszczana z urzędu.
Wiele rozbieżności wyjaśniano w 1995r., między innymi w pisowni imion, nazwisk w wydawanych dowodach do 1975r, a danymi wprowadzonymi w systemie RCI PESEL (elektroniczna ewidencja) na podstawie rejestru Ewidencji ludności.
Urzędy wymieniały bardzo dużo dowodów osobistych z błędną pisownią, a nowe dowody wystawiano na podstawie Odpisu zupełnego aktu stanu cywilnego...

Inne ciekawe Orzeczenie "w przedmiocie ustalenia pisowni i brzmienia nazwiska" III SA/Po 4/05 - Wyrok WSA w Poznaniu http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/41936B7954 w przedmiocie ustalenia pisowni i brzmienia nazwiska ...

Pozdrawiam serdecznie Maria

edit: uaktualnienie linków 23.11.2025